Đời cách mạng Phan Bội Châu/Hô hào thanh niên sang Nhật cầu học

Văn thư lưu trữ mở Wikisource

HÔ HÀO THANH-NIÊN SANG NHẬT CẦU HỌC

Lương-khải-Siêu nói tiếp:

« Thực-lực hệ trọng hơn hết, không gì cho bằng nhân-tài. Vậy thì tôi tính kế cho quý quốc bây giờ, trước hết ta hãy gắng công ra sức vun trồng nhân-tài. Hễ nhân-tài có đủ, thì chỉ đợi thời-cơ đưa đến là ta làm việc lớn được dễ dàng »

Tôi rất phục lời họ Lương nói phải lắm.

Trở về nhà trọ rồi tôi thao thức suy nghỉ cả đêm, không sao nhắm mắt ngủ được.

Dòm quanh thế-giới như rồng bay hỏ thét, như điện chớp mây tuôn, nhân tài có ngàn thử muôn thử, không có vẻ nào mà không mới lạ. Ngay đến một xó Đông-dương này, nước nhà mình so sánh đã đủ thua kém, người ta muôn phần, mình chẳng có một, còn nói Âu-Mỹ làm gì?

Bởi vậy nuôi dựng nhân-tài là việc cần kíp của mình, không đợi phải nói nữa. Song muốn nuôi dựng nhân-tài, ta phải làm sao bây giờ, vì cái thực-quyền giáo-dục nắm cả trong tay chánh-phủ Pháp bảo-hộ?

Dầu vậy mặc lòng, anh em chúng tôi còn đây, không lẽ nào chịu bó tay đợi chết cho đành. Giờ chỉ có cách là kêu gào bọn thiếu-niên trong nước tỉnh dậy, liều mình trốn ra nước ngoài học tập, như thế thì ta được tự-do mở mang trí khôn, mà nước nhà mới trông có nhân tài đẻ ra được nhiều.

Tôi bèn đặt ra bài văn cổ-động bà con trong nước giúp tiền cho thanh-niên qua Nhật cầu học. Bài này chỉ viết lơ thơ có mấy ngàn chữ, nhưng thật là một bài văn sinh-bình tôi lấy làm đắc-ý thứ nhất.

Là vì công việc tôi sắp đặt lo toan từ trước đến giờ, đều chuyên chú vào hiện-tượng trước mắt: đến sự mưu đồ sự nghiệp lâu dài bền vững cho nước nhà, thời chỉ có bài văn này thôi. Nếu như có hiệu quả, người nước ta du-học ngày thêm đông, nhân-tài ngày thêm nhiều, dân trí ngày thêm cao, thì không gì nước Nam ta không có cơ sống lại.

Nhưng thủ-đoạn ngưới ta áp bức nặng nề dữ tợn, khiến cho làn sóng du-học chưa được năm sáu năm, đã làm cái đích cho muôn ngàn mủi tên nhằm vào nó mà bắn, sự ấy trước kia tôi có dè đâu. Than ôi! Tài hèn sức mỏng, trăm việc làm đều không được như lòng mình muốn, thành ra đá hết rồi mà biển hận vẫn chưa lấp đầy, oan hồn Tinh-vệ, đêm ngày chỉ linh đinh chìm nổi với ba đào, đau đớn thay!

Bài văn Khuyên thanh-niên du-học viết xong rồi, thuê in ra mấy ngàn tập, giao cho Tăng-quân Bạt-Hổ đem về nước phát-hành. Mùa đông tháng chạp năm Ất-tị, Tăng-quân về nước, cốt lo cổ-động anh em qua học bên Nhật.

Vừa khi đó ông Nguyễn Hải-Thần ở nước nhà trốn qua tới Nhật, gặp tôi ở Hoành-tân, được đọc bài văn của tôi, ông lấy làm mừng lắm, tình nguyện gánh vác khoản tiền tổn-phí cổ-động du-học-sanh.

Không bao lâu, tiếng vang dội của bài văn tôi làm rung động xôn xao cả trong nước.

Tháng giêng năm Bính-ngọ, tôi đến nhà ông Khuyển-dưởng-Nghị để bàn tính về việc đứa học-sinh Việt-Nam sang học, sắp đặt cho anh em cả trường học chổ ở sẵn sàng.

Lúc đó ông Phước-đão đang làm hiệu trưởng Chân-võ học hiện tại Đông-kinh, tôi liền xin cho Trần-hữu-công (tức là Nguyễn-thức-Canh), Lương Lập-Nham và Nguyễn-Điển 3 người vô học trường ấy. Còn 1 người nửa là Lương-Nghị-Khanh thì vô học Đồng-văn thư-viện. Nước ta 4 ngàn năm nay chưa hề có người nào du-học ngoại-quốc, có chăng là tự 4 người này trước hết. Ôi! lịch-sử quốc-dân ta như thế ai bảo là thằng bé con lụ-khụ 100 tuổi cũng phải.

Tháng 2 năm đó, bọn ông Tử Kính đã phò tá Hội-chủ Kỳ ngoại-hầu đến Hương-cảng, viết thơ sang Nhật gọi tôi qua.

Lúc bấy giờ, 4 người thiếu niên vừa mới được vô học trường Nhật, lại được nghe tin Hội-chủ xuất dương yên ổn, thật mấy năm nay chỉ có chuyện này tôi thấy vui mừng khoan khoái hết sức.

Tôi nóng nảy muốn biết tình hình trong nước gần đây ra sao, lại sẵn có dịp đi nghinh tiếp Hội-chủ, nên chi hạ tuần tháng hai, tôi đáp tầu qua ở Nhật sang Hương-Cảng. Tới đây, vừa gập Phan-quân Châu-Trinh mới từ nước nhà qua.

Phan-quân đi chuyến này, cốt muốn xem xét tình trạng văn minh của Nhật. Sau khi gặp mặt tôi rồi, ông cùng tôi và Hội-chủ cùng xuống tầu sang Nhật.

Chúng tôi đến Hoành-Tân vào hồi hạ tuần tháng 4.

Tôi dẫn Phan-quân đi xem khắp các trướng học và các nơi danh tiếng ở thành Đông-kinh lại giáp mặt nhiều danh nhân nước Nhật. Cách sau mấy tuần, ông nói với tôi:

— Xem dân-trí Nhật-bổn rồi đem dân trí ta ra so sánh, thật không khác gì muốn đem con gà con đọ với con chim cắt già. Giờ bác ở đây, nên chuyên tâm ra sức vào việc văn thức tỉnh đồng bào cho khải tai điếc mắt đui, còn việc mở mang dìu dắt ở trong nước nhà thì tôi xin lãnh. Lưỡi tôi đang còn, người Pháp chẳng làm gì tôi được mà lo.

Tôi cho lời ông nói rất phải. Rồi tôi viết ra tập đầu « Hải-ngoại Huyết-thư ». Nhân lúc Phan quân về nước, tôi gởi đem Huyết-thư đã về.

Đối với bà con trong nước, tôi làm một người khua động chuông chiều trống sớm để thức tỉnh, thật là tập văn này nối gót Huyết-lệ Tân-thư mà ra đời vậy.

Cách không bao lâu, bọn anh em trong phái cấp-khích ở Nghệ-Tĩnh, như mấy ông Đại-đẩu, Thần-sơn, phần nhiều viết thư hối thúc tôi về việc quân-giới.

Chỉ một vấn đề đó, khiến cho tôi hao tổn không biết bao nhiêu tâm huyết mà gây ra lắm nỗi thất bại thê thảm, thật là khổ não cho tôi!

Các ông về phái cấp-khích, có bầu máu nóng đáng kính, nhưng đầu óc các cụ chỉ lo xông pha bôn tẩu trên một con đường bạo-động mà thôi. Chính tôi chưa bỏ nước ra đi, cũng chỉ có tư tưởng giống y như thế; chừng sau ra ngoài được rộng kiến văn và nhờ người ngoài giáo-huấn, tôi mới biết sự-nghiệp quang phúc nước nhà, không sao có cơ sở cho thật bền vững thì không làm nên.

Bởi vậy, một mặt tôi cổ-võ thanh-niên du-học, một mặt muốn mở mang tư-tưởng ái-quốc cho toàn quốc-dân, tôi bèn viết ra Tân-Việt-nam kỷ-niệm-lực, Việt-nam sử-khảo, và tập Hải-ngoại huyết-thư nối theo. Mấy thứ sách này lời lẽ thống thiết lâm ly, chỉ có chủ ý là trông mong quốc-dân ta lấy Chiêm-thành-Chân-lạp làm dấu xe nên tranh và rán theo chân nối gót cũa Trưng-vương. Lê-hoàng, mà phát phần hăng hái, tìm lấy sự sống ở trong lúc chũng tộc chưa tiêu, tánh mạng chưa tuyệt nẩy, bằng không thì trể mất.