Xét sách của đời Đường có chép: «... Khi ấy có người đàn bà chăn dê, tự nói là con gái nhỏ của chúa Động-Đình, gả cho con thứ chúa Kinh-Xuyên, bị chồng duồng dẫy... Gửi thư nhờ Liễu-Nghị tâu với chúa Động Đình... » Vậy thì ra Kinh-Xuyên cùng Động-Đình đời đời gả con cho nhau, kể đã từ lâu...[1]
LẠC-LONG-QUÂN
Húy là Sùng-Lãm, con Kinh-Dương-Vương.
Nhà vua lấy con gái Đế-Lai là nàng Âu-cơ, sinh ra trăm trai. Tục truyền là sinh ra trăm trứng.[2] Ấy là tổ của Bách-Việt (trăm giống Việt).
Một hôm vua bảo Âu-Cơ rằng: « Ta là giống Rồng! Nàng là giống Tiên! Thủy, Hỏa khắc nhau, sum-họp thực khó!... » Bèn cùng nàng ly-biệt nhau... Chia năm chục con theo mẹ về núi; năm chục con theo cha ở miền Nam. Có sách chép là về Biển-Nam. Phong người con cả là Hùng-vương, nối ngôi vua.
Sử-thần Ngô-Sĩ-Liên bàn rằng:
Lúc Trời, Đất mới mở-mang, gây dựng, có giống do khí hóa-sinh ra... Ấy tức như vua Bàn-Cổ. Có giống do khí hóa sinh ra, rồi mới có giống do hình hóa-sinh ra... Không giống nào là không do ở hai khí Âm và Dương. Kinh Dịch dậy rằng: « Trời, Đất ấp-ủ: muôn vật nẩy nở... Trai,
- ▲ Lời tâu của bọn Phan-Thanh-Giản, sử-thần đời Tự-Đức: «... Xét trong Sử-cũ, triều họ Hồng-Bàng, có nói đến Kinh-Dưong-Vương, Lạc-Long-quân, là bởi Thượng-cổ đời hãy còn mù-mịt, tác-giả bịa-tạc mà soạn ra. Lại e không có gì là đáng tin, bèn mượn truyện Liễu-Nghị đời Đường của nhà tiểu-thuyết để làm ấn-chứng! Ôi! Kinh-Dương thuộc về đất Tần! Động-Đình thuộc về đất Sở! có quan-hệ gì với ta? Huống chi những chuyện quái-gở, quá ư hoang-đường! Căn-cứ vào đâu mà nghiễm-nhiên đặt làm những vua bắt đầu lập ngòi, dựng nước?... » (Khâm-định Việt-Sử, cuốn đầu).— Các nhà tin đồng-bóng nước ta ngày nay có ba vị Thánh-mẫu: Đức-mẫu Lê-Giáng-Tiên, tức Liễu-Hạnh công-chúa; đức Chúa Mường Lê-Mại đại-vương tức Thượng-Ngàn công-chúa; và đức mẫu Thoải Cung công-chúa, tức là vợ Liễu-Nghị và con vua Động-Đình. Liễu-Hạnh công-chúa mới có từ đời Hậu-Lê. Thoải-cung công-chúa mới có từ sau đời Đường. Vậy trước tiên mới có Thuợng-Ngàn công-chúa. Vị này không rõ có từ đời nào, song có bọn bộ-hạ là Tá-chầu Mường, Hữu-chầu Mán. Vậy ta có thể tin là vị thần của dân Mường và Mán. Dân Mường Mán thờ vị thần ấy trước. Rồi sau khi có chuyện Liễu-Nghị mới thờ thêm đức Mẫu-Thoải... Từ khi có đức Mẫu Thoải mà trong óc họ có những tên Kinh-Dương, Động-Đình. Rồi câu chuyện họ Hồng-Bàng do đó mà ra. Xem như những chuyện Quan-lang, phụ-đạo, mệ-nàng, bồ-chính chép về Hùng-Vương, đều là những chuyện của dân Mường ngày nay, ta càng tin họ Hồng-Bàng là một thần-thoại của dân Mường. Nhà Dã-sử, nhà Quốc-sử của ta đã lượm lấy thần-thoại ấy và thêm-thắt vào ít nhiều thôi vậy! Nhưng như thế họ đã ngầm công-nhận giống Mường là người anh em rặt giống nhất của chúng ta...
Đọc đoạn sử-án của họ Ngô về chỗ này, ai mà không phải tức cười? Chúng tôi thật không ngờ một ông sử-quan đời trước lại có được cái đầu óc thơ-ngây đến thế! Và lại có một lối lý-luận không lý-luận chút nào đến thế!
- ▲ Lời phê của vua Tự-Đức: « Kinh Thi có câu: « Con trai kể trăm... » Ấy là tán-tụng có nhiều con trai mà thôi, xét sự thực cũng chưa đến thế... Huống chi là trăm trứng! Quả vậy thì lấy gì cho khác với chim, muông? Dù chuyện nuốt trứng chim én, dẫm vết chân người Khổng Lồ, cũng chưa quái gở quá như vậy! Chuyện này có lẽ cũng như những chuyện mình rắn đầu người (Phục-Hy), mình người đầu trâu (Thần nông) cùng một lối hoang đường bịa-tạc đó chăng? » (Khâm định Việt sử, cuốn đầu). — Đọc đoạn phê này, đem so sánh với lời bàn của họ Ngô về truyện này, ta thấy từ họ Ngô đến vua Tự-Đức, trí phán-đoán của các nhà nho nước ta đã tiến được một, vài bước...
