Độ một trăm năm nay, về năm 1827, người Xiêm tàn-hại xứ Lào, phá kinh-thành, bắt nhân-dân khỏe mạnh đem đi đầy. Về năm 1893, người Xiêm tàn-phá tỉnh Trấn-Ninh cũng độc-ác như vậy. Vào giữa hai lần tàn-phá này thì xứ Lào lại bị người Hồ (Les Hos) là nòi giống Tầu tàn-hại.
Vì sự xâm-chiếm còn đang liên-tiếp, nếu người Pháp không ngăn-ngừa thì có lẽ người Mi-ao (Miaos) cũng lại noi theo cái cổ-lệ[1].
Người ta có thể xem như cái cách đối đãi của người bênh-vực giả người Cao-Mên là người Xiêm, mà xét cái số-phận người Cao-Mên khi bị người An-Nam chinh-phục. Về việc này, thì ông A. Bouinais và ông A. Paulus đã nói trong quyển sách của hai ông soạn là quyển: « Nước Pháp ở Đông-dương » (La France en Indochine. Paris 1890) như său này:
« Những cuộc xâm-chiếm của người Xiêm làm cho nhân-dân xứ Cao-Mên tán lạc đi nhiều.
« Ông Lagrée nói: ở hai bên bờ Hồ dân-sự hình như biến đi mất cả. Tỉnh Com-bông-Soai (Kompong-Soai) không bị hủy-hoại lắm là vì ở xa nơi chiến-trường[2].
« Miền Buya-Sa (Pursat) là con đường mà sự xâm-chiếm thường xẩy ra, nên nhân-dân trong miền hầu như gần hết. Cái tỉnh khốn-nạn này tuy to rộng thế mà chỉ còn có vài nghìn người thôi. Người Xiêm lấy sức-mạnh hay là lấy mưu-kế, nên những dân-tộc miền này mới bị mang đến tỉnh Bat-tam-Bang (Battambang), và xa nữa, là trên con đường về mạn kinh-thành Bàn-cổ (Bangkok) ».
Ta hãy chưng-danh quyển « Sử-ký Thanh-hoa » (Le Parfum des Humanités) là quyển sách hay của ông Vayrac soạn mà ông Nguyễn-Văn-Vĩnh dịch nôm. Quyển sách này đã được nhiều người An-nam hoan-nghênh.
Sự nghiệp vua A-lệ-san.
« Trong lịch-sử, A-lệ-San đại-đế thực đứng vào cái địa-vị một bực đi tiếm-địa để mà truyền-bá văn-minh. Trước đại-đế ở Ai-Cập, ở Ni-ni (Ninive), ở Ba-Bi-Lon (Babylone), các dân-tộc đã trải qua những thời-đại tàn-sát gớm-ghê, tuyệt-diệt cả nòi, cả nước người ta. Về sau lại một thời-đại có những bực đại-tướng bên châu Á, đi cướp nước thiên-hạ như bọn Át-ti-La, bọn Mi-hi-ra-cu-la (Mihirakula), bọn Thành-cát-tư-hãn, bọn Hạt-lỗ (Houlagou), bọn Thiết-mộc-nhi, đem quân đi đánh phá các nơi, đến đâu như thiên-tai giáng-họa nhân-dân,
