muốn cũng vậy. như là ở Đông-dương này thì nước Pháp làm cho trong xứ được hòa-bình, có chật-tự, có khuôn-phép hay, có một nền cai-trị khôn-khéo. Nước Pháp lại tìm cách để cho cuộc sinh-hoạt của nhân-dân càng thêm thịnh-vượng và làm cho cái quốc-hồn của các dân-tộc được tỉnh-tao. Cho được thế thì nước Pháp làm cho các dân-tộc nhớ lấy sử-ký của nước mình, biết cái tình-thế của nước mình, và nước Pháp làm cho cái nghệ-thuật cùng nền văn-chương của các dân-tộc ấy càng ngày càng khéo léo, càng phong-phú.
Các bạn thiếu-niên hãy so sánh người Pháp hay áy-náy muốn dậy dỗ cho các dân-tộc ở Đông-dương những khoa học, những kỹ-nghệ của mình, muốn làm cho sự cày cấy của các dân-tộc được thêm phong-phú với nhiều dân-tộc kia đối với nhân-dân bản-xứ thường giữ bí-mật[1] những cái phương-pháp về khoa-học, về kỹ-nghệ và về việc cày cấy.
Ta hãy xem một cái thí-dụ nhỏ như său này: Người Tàu bán cho người An-nam ở phương Nam những lợn con, giống thật tốt để nuôi cho béo, nhưng họ giữ gìn cẩn-thận không đem bán lợn giống bao giờ. Trái lại thế, như một nông-gia Pháp là ông Bô-Ren (Borel) đã tốn biết bao tiền của để đem đến Bắc-kỳ những giống lợn rất tốt, thật đã trọn lọc kỹ-càng.
Lại một việc thí-dụ khác: Người Nhật được gọi sang Bắc-kỳ để giậy cho người An-nam nghề làm đồ xứ thì đến lúc quan-trọng trong khi làm, họ cấm thợ An-nam không được xem. Người Pháp cho người An-nam sang Pháp học ở tỉnh làm đồ xứ Li-Mo (Limoges) để học lấy những phương-pháp về nghề này. Khi trở về nước, thì những người này có thể dựng được những cái lò xứ to, và chính người Pháp đã giúp tiền cho một cái lò sứ của người An-nam.
Chúng tôi đã nói: Phải chinh-phục Tạo-vật. Sự chinh-phục này làm cho cõi Đông-dương có thể nuôi gấp năm lần số nhân-dân hiện-tại. Người Pháp đã giốc lòng làm việc này, nên đã mời nhân-dân bản-xứ đồng-lao cộng-tác với mình và nên theo gương người Pháp.
Có một thứ chinh-phục khác, nếu người Pháp không làm thì thật là rã-man, người Pháp sẽ để cho người An-nam cứ yếu dần mòn đi. Nhưng người Pháp không thế, từ khi người Pháp hiểu rằng sự yếu-ớt đó chỉ là một việc tình-cờ xẩy ra nên người Pháp thường băn-khoăn tìm hết mọi cách để quyết-đấu với những bệnh-tật và làm cho nòi-giống An-nam được tráng-kiện và minh-mẫn.
Người Pháp đã làm cho dân Mọi sinh-hoạt ra ngoài chốn rã-man, để nưng cao cái trình-độ họ bằng các dân-tộc khác ở cõi Đông-dương. Sự chinh-phục này chẳng hay, chẳng đẹp hay sao?
- ▲ Giữ bí-mật = giữ kín việc gì không cho người khác biết.
