Giấc Mộng Ló’n
Giấc mộng lớn, từ năm lên bốn giở về trước không nhớ; nhớ từ năm lên năm, chép từ năm lên năm.
Năm mình lên năm tuổi, tức là năm Thành-Thái thứ năm, ở Nam-định vỡ lòng học chữ Hán. Khi ấy đi học, còn phải có người cõng, về nhà chỉ thích chơi chuồn chuồn. Trong năm ấy, học hết được một quyển Tam-tự-kinh, một quyển Ấu-học ngũ-ngôn-thi và một phần quyển Dương-tiết. Trong ba quyển sách ấy, thích nhất là quyển Ấu-học ngũ-ngôn-thi; trong quyển Ấu-học Ngũ-ngôn-thi thích nhất là hai câu hoa-cù hồng phấn nữ, tranh khán lục y lang. Cái bệnh đa tình từ đấy, cái lòng mê khoa-cử cũng từ đấy. Các nhà làm sách để dạy trẻ, cũng nên cẩn thận thay!
Hết năm lên năm, sang đến năm lên sáu, ở Nam-định lên Hà-nội, học Luận-ngữ chính-văn. Năm lên bẩy, lên tám, thời về quê nhà ở Sơn-tây, núi Tản sông Đà, từ đấy mới kết duyên non nước.
Trong thời-kỳ ấy, tư-tưởng hành vi, nhiều cái rất tự-nhiên. Lần thứ nhất mình thấy có đám ma, hỏi ra thời chúng nói là trong làng có ông cụ chết; trong bụng lấy làm rất lạ: người mà sao lại có người chết! Thấy chúng nói truyện làm nhà, cũng lấy làm rất lạ: nguyên tưởng những cái nhà người ta ở, là tự giời đất sinh nó ra như thế, sao lại có người phải làm nhà! Có một khi cùng những trẻ con trong họ, chơi làm sự hát chèo, mình đóng vai Từ-Thức, mặc một cái áo bằng cấp mà không có mặc quần; đến lúc cửi áo cẩm-bào để tha cho người tiên-nữ, cả chúng đều vỡ cười.
Khoảng năm mười một mười hai tuổi, học ông anh ở nhà, có câu đối ra rằng:
攝 乎 大 國 之 間
Nhiếp hồ đại-quốc chi dan;
- Đối:
屹 如 巨 人 之 志
Ngật như cự nhân chi chí.
Năm mười bốn, ông anh bổ về làm giáo-thụ phủ Quảng-oai (thuộc Sơn-tây), mình theo về để học. Cuối năm mười tám tuổi
