sĩ-phu để cho tiện sự truyền đạo. Dẫu thế nào mặc lòng, vì có cái ý-kiến của giáo-sĩ Lợi-Mã-Đậu mà gây thành cái tiên-thanh cho phái Khảo-chứng-học ở đời nhà Thanh vậy.
⁂
Xét ra nho-hoc đời nhà Minh không ra ngoài cái phạm-vi Tống-học. Dù có phái Diêu-giang chuyên chủ về mặt tâm-học, hay là phái Hà-đông tôn sùng cái học của Trình Chu mặc lòng, phái nào cũng thuộc về lý-học cả. Cái học ấy tuy chia ra chi nọ phái kia, nhưng kết cục vẫn theo cái tôn-chỉ thiên địa vạn vật nhất-thể và về đường thiết-thực vẫn cố giữ cái khí-tiết của học-giả. Xem như trong đời nhà Minh, các vua phần nhiều rất là tầm thường, thế mà không triều nào là không có đầy những trung-thần nghĩa-sĩ, bỏ mình vì việc nước. Về sau vua Thần-tôn nhu nhược lười biếng làm loạn mất kỷ cương, rồi đến vua Hi-tôn hôn ám quá độ, để cho một tay Ngụy Trung-Hiền giết sạch những người trung lương. Tuy vậy, đến khi vua Trang-liệt chết, nước Tàu mất, hãy còn có người như Sử Khả-Pháp 史 可 法 tận trung báo quốc. Đó thật là không xấu cái tiếng những người chân chính nho-học vậy.
