Trang:Nho giao 3.pdf/168

Văn thư lưu trữ mở Wikisource
Trang này đã được hiệu đính, nhưng cần phải được phê chuẩn.

168
NHO-GIÁO


Chu Liêm-khê cho thánh-nhân là bậc có cái thể và cái dụng rất đúng với thiên-lý. Thể là cái bản nhiên có sẵn, dụng là sự hành-động phát hiện ra. Thể chủ ở sự thành, dụng chủ ở cái . Cho nên nói rằng: « Thành vô-vi, cơ thiện ác 誠 無 爲,幾 善 惡: Thành là vô-vi, cơ có thiện ác ».

Ông lấy nghĩa kinh Dịch mà giải thích chữ thành, chữ thần, và chữ  : « Tịch nhiên bất động là thành, cảm nhi toại thông là thần, động mà chưa hình ra ở khoảng hữu và vô là  ». Thành là cái lý bản-nhiên, cơ là cái mảy mới mở mới nảy ra trước khi hành-động. Hễ cái mảy ấy mà ngay chính là thiện, nghiêng lệch là ác. Vậy nên thánh-nhân theo cái tính bản-nhiên mà giữ cái đức. Đức chia ra làm năm là: nhân, nghĩa, lễ, trí, tín. Yêu là nhân, phải là nghĩa, hợp lý là lễ, thông đạt là trí, trì thủ là tín.

Năm đức ấy ở trong tính cả. Theo cái tính ở những đức ấy, yên ở những đức ấy, gọi là thánh. Quay trở về theo những đức ấy, cố giữ những đức ấy, gọi là hiền. Những đức ấy phát hiện ra mà không thể trông thấy rõ, đầy khắp cả mà không thể cùng, gọi là thần.

Thành thì tinh-túy cho nên sáng, thần thì ứng-nghiệm cho nên linh-diệu, cơ thì vi-tế cho nên u-ẩn. Có cả thành, thần và cơ, là thánh-nhân.