có bắt phu ký tờ giao-kèo (contrat). trong tờ giao-kèo ấy cũng có đủ các khoản như trên kia, lại có nhiều khoản nữa, hễ khoản nào có lợi cho họ mà phu làm sai, thì bị khốn nạn, thế mà khoản nào có quan-hệ đến lợi của phu, thì họ chẳng cần gì, lại khinh-rẻ cả thể-lệ của Chính-phủ nữa. Cái cảnh-tượng như thế, ta thấy ở phần nhiều vườn trồng cao-xu trong Nam-kỳ.
Trong Nam-kỳ nhiều vườn trồng cao-xu (Plantation de caoutchoutc) lắm, toàn là của người Pháp, mà to thứ nhất là vườn cao-xu Lộc-ninh về tỉnh Thủ-dầu-Một, dùng nhân-công nhiều lắm, trong bốn phần ba là người Bắc; số này có đến vài ba nghìn người.
Ta nên biết rằng: vườn cao-xu nào cũng là ở chỗ rừng rú, rộng đến mấy vạn mẫu, khí hậu độc, đất hay ẩm thấp, nếu những người làm, đi sớm về khuya, làm lụng vất vả, mà lại chỗ ở miếng ăn, không được cẩn thận, thì là mắc bệnh ngay.
Tác-giả có biết nhiều người làm ở trong một vài vườn cao-xu kia. hỏi tình hình thì họ thuật truyện lại rằng:
— Phần nhiều họ chẳng coi tờ giao kèo ký với cu-li, và thể lệ của Chính-phủ ra quái gì cả, cứ là làm liều đấy thôi Nhà cửa của cu-li ở, ít chỗ được bằng ngói và lát sàn, phần nhiều toàn là nhà tranh ụp sụp ẩm thấp quá. Ăn thì toàn thị là cá khô và mắm muối, hàng tuần lễ mới được miếng thịt. Làm thì thường phải đi từ tảng sáng, rồi tối mịt mới về, trưa ăn cơm ở ngoài vườn, vì vườn rộng, đi về xa lắm. Lương thì ấn định là mỗi tên cu-li 12$00, nhưng nghỉ phải trừ lương, sai đâu phạt đó là sự thường, có tháng có người chỉ còn lĩnh được năm sáu đồng bạc. Vườn cao-xu khí hậu độc, không mấy người trọn tháng không cảm không sốt một vài ngày, thế nghĩa là không mấy người trọn tháng mà có đủ lương; lại thêm bọn cai rất là tàn ác, tâng công cho chủ, phạt lương và đánh cu-li đến ốm liệt hay chết là thường. Trong vườn có đủ các cơ-quan phòng bệnh, nghĩa là có đủ thày thuốc, có nhà thương, tuy vậy đến cách trông nom thì cẩu thả lắm, cu-li ốm được nằm nhà thương uống thuốc, nhưng hàng mấy
