Bây giờ ta mới bàn đến vấn-đề khẩn hoang!
Trong cái chế-độ cho khẩn ruộng hoang, ta xem kỹ thì nhận ra rằng: hình như Chính-phủ đối với người Pháp thì có ý dễ dàng và bênh vực lắm, mà đối với người bản-xứ, hơi có ý chật hẹp và khó khăn, nghĩa là mỗi khi người Pháp xin khẩn, thì xin được nhiều và mau chóng, còn người bản-xứ xin khẩn, thì được ít mà lại còn chạy hết sở này sở kia, mất ngày giờ và tốn kém lắm. Trong chỗ đó, ta thấy được là Chính-phủ đã thiệt hại, mà dân cũng có điều phàn nàn nữa.
Vẫn biết rằng Chính-phủ bảo-hộ một đất nào, muốn khai-thác lợi-nguyên ở đất ấy ra, thì tìm một cách rất chắc chắn để giúp đỡ vào việc khai thác ấy cho mình, là khiến cho nhiều người Pháp sang thực-dân, và muốn giữ họ ở thuộc địa cho lâu để có đủ thì giờ mở mang làm lụng, thì Chính-phủ cho không họ nhiều đất cát đe[đính chính 1] họ làm. Nghĩ rằng: nhờ cách như thế, thì không bao lâu, mà số đất ở thuộc-địa có thể lên gấp mười gấp trăm, mà sổ chi-thu của Chính-phủ không tốn đồng xu nào cả.
Kể cũng là chính-sách hay lắm đó, nhưng mà đối với những cái tình-trạng kinh-tế ở xứ ta, có hợp được đâu. Sao thế? Thoạt tiên ta nói rằng: những người quý-quốc mà Chính-phủ cho phép rộng được khẩn nhiều ruộng hoang, và ta gọi là mấy ông Tây đồn điền đó, thì trừ ra có một vài ông cũng có tài giỏi về đàng này thật, nhưng phần nhiều ông, được Chính-phủ cho phép làm chủ những khu đất to tướng đó, song kỳ thực chẳng có tài năng và kinh-nghiệm gì về nghề làm ruộng, mà thứ nhất là nghề làm ruộng ở đất cát ta, khí-hậu ta này; cho nên thấy nhiều ông được đất rồi, có dễ cũng chẳng biết khu-vực bát ngát rộng những đến đâu, chẳng biết làm sao mà vỡ ra được, chẳng biết giồng giọt thứ gì cho có lợi; cái đó, phần thì tại Chính-phủ cũng không sốt sắng gì mấy về sự khuyến-khích và đỡ đần cũng có, phần thì tại các ông ấy không biết làm cũng có, thành ra ruộng hàng nghìn hàng vạn mẫu, cứ bỏ không đấy thôi, thảng hoặc có làm, cũng chẳng ra gì, vẫn thấy cỏ xậy mọc cao hơn là cây
