bọn tá-điền liệu chẳng ăn thua gì, bỏ đi, thì ông chủ điền cũng chẳng truy-vấn chi cả, vì ruộng của ông hoang mười phần, thì chúng đã làm không công mà vỡ ra cho tới năm, sáu phần rồi, khoản nợ đó cũng không mấy. Lại còn một nông nỗi nữa, là bọn tá-điền này đi, mà không có bọn tá-điền khác đến, thì năm nay sang năm sau, là ruộng của ông chủ điền thành ra đồng cỏ ngay. Nếu có bọn tá-điền nào khác đến làm, thì thường loanh quanh cũng như trước.
Song, có một chỗ này, ta nên lượng cho mấy ông chủ-điền, là không dùng lối « cho tá-điền lĩnh canh » cũng không được, vì trong ấy không có nhân-công, vả lại nhân-công trong ấy làm cẩu thả và lười biếng lắm, như vỡ ruộng hoang, phải bẩy những gốc chàm đi, thì đẩy được một cái thế này, lại đứng hút thuốc và nói chuyện nhảm, chán chê rồi mới lại đẩy cái khác, như thế tưởng đem lợi dụng vào việc khẩn hoang, thật khó lắm vậy.
Tình-cảnh như thế, thì phỏng chừng 150 vạn mẫu kia, biết bao giờ vỡ ra cho hết, nếu cứ tính ước mỗi năm khẩn ra được độ 3 vạn mẫu, mà đã cho là mau lắm, thì 150 vạn mẫu kia, sẽ phải hết 50 năm nữa. Ôi! 50 năm là một nửa thế-kỷ, là một đời người, là một cuốn lịch-sử nho nhỏ, tiến bộ như thế chẳng chậm chạp quá lắm ư? Thôi, phải đem nhân-công Trung, Bắc vào làm mới được.
Nhân-công Trung, Bắc, thứ nhất là nhân-công Bắc, được một cái tính-cách chăm chỉ chịu khó và bảo phải dễ nghe, là đủ làm chạy việc, đã thấy một vài nơi đồn điền[1] dùng toàn nhân-công Bắc làm, thấy có hiệu-quả lắm. Nay giá biết lợi dụng họ, thì dám chắc 150 vạn mẫu hoang kia, trong mươi lăm năm nữa, đều thành ra ruộng vỡ tươi tốt vậy.
Song, dùng phương-pháp thế nào mà đem được nhân-công Trung, Bắc-kỳ vào làm ruộng? Do Chính-phủ hay là do một hội riêng? Nhiều người biểu đồng tình rằng nên lập hội. Hội ấy
- ▲ Thứ nhất là cái đồn điền của quan Bùi-Quang-Chiêu và quan Trần-Văn-Thông ở Rạch-giá.
