thế, nhưng chẳng may có lúc mất mùa, tưởng cũng không nên lấy luật pháp mà thi hành vội, phải khoan cho họ trả dần về sau; còn ví bằng họ có thể trả được mà trây lười không trả, thì không còn có đồ bảo lĩnh gì hơn lúa của họ. Chính-phủ hay là cơ-quan tài-chính nào cho họ vay, cứ việc tịch-ký lấy lúa của họ đó mà bán đi. lại càng là chạy việc cho họ, khỏi phải gồng gánh đi bán, rồi mới đem trả nợ lôi thôi. Ngoài cách ấy ra mà cũng quẳng lấy được nợ, bấy giờ hãy làm tội hay là đem tịch-một cái khẩu-phần của họ đi, nghĩ cũng chẳng muộn gì.
Ấy, muốn khẩn hoang xứ Nam-kỳ cho chóng, là nhờ nhân-công ngoài này, thì phải trông cậy Chính-phủ làm mấy phương-pháp cần dùng như thế, không phải có một hội riêng nào làm nổi, Ngoài ra, còn đến như những sự cai trị, sự tuần-phòng, cũng đều là việc cần cả, thì cứ năm ba chục hay một trăm gia-đình gì đó, lập thành ra một làng, cũng có hương-hội tử tế, rồi thì nhà thương, trường học, tuần phòng v...v.., họ có thể tự-biện lấy được, chỉ nhờ Chính-phủ giúp đỡ cho ít nhiều là được mà thôi. Bằng không thì sát-nhập ngay họ vào những làng phụ cận, để đồng lao cộng sự với anh em Nam-kỳ, lại càng là sự tốt lắm. Nếu lo tính trước cho bọn nhân-công ngoài này, được có địa-vị và quyền-lợi thật chắc chắn như thế rồi, thì bây giờ Chính-phủ hô lên một tiếng rằng: « mộ dân vào khẩn hoang trong Nam-kỳ » thì chắc là người ta hưởng-ứng răm-rắp, vì xem những lần mộ lính thợ sang Pháp, mộ phu vào vườn cao-xu Nam-kỳ, hay là sang Nouvelle-Calédonie, tốt lắm thì đủ cơm ăn áo mặc, và cái danh-phận chẳng ra gì, mà người ta còn nô nức như thế, phương chi nay bảo làm ruộng mà có địa-vị và quyền-lợi như thế kia, thì hẳn người ta xô đẩy nhau ra ứng mộ hàng vạn nào mà kể!
Tuy vậy cũng còn có việc mà ta nghĩ lấy làm khó khăn quá, là việc cấp vốn cho dân vào khẩn hoang. Thật thế, cái khoản phí này to lắm, trông vào Chính-phủ, vị tất đã ăn thua, mà nếu trông vào một cơ-quan tài chính nào đứng cho vay, thì sợ cũng không thoát được cái vòng chủ nợ người nợ, vậy muốn bây giờ
