làm sao có một cơ-quan nào tổ-chức lên, mà cái tôn-chỉ thuần là việc mở mang nghệ canh-nông, lại trong quỹ cho có nhiều vốn giúp cho, thì không còn gì hơn nữa. May thay, trong Nam-kỳ ta đã sẵn có những cơ-quan như thế rồi, là hội Nông-nghiệp tương-tế.
Hội Nông nghiệp tương-tế, theo như đoạn trên kia đã nói, thì có ý-nghĩa hay biết bao nhiêu, nhưng đến sự thực-hành thì chưa chắc, đến nỗi kỳ Hội-đồng Quân[đính chính 1]-hạt (Conseil Colonial) trong Nam-kỳ mới rồi, quan quyền Thống-Đốc là Tholance nói rằng: « Phải cần chú ý đến sự hành-động của những hội ấy mới được. Trong năm 1923, quan Cai-trị Giám-đốc đã đi khám xét tận nơi kỹ lắm. Khám xét thì ra cũng tìm được chỗ này chỗ kia có một vài sự làm bậy bạ, và một vài sự hà lạm nữa. ». Nay xét xem công việc của những hội ấy ra sao? Hội ấy chỉ có mục-đích bảo-hộ cho mấy ông chủ điền khỏi phải bán lúa giá rẻ, và tránh tay những bọn cho vay nặng lãi, cho nên những ông chủ điền có chân hội, mỗi năm phải đóng mấy trăm mấy nghìn giạ lúa thì đã có lệ và tùy hạng cấy ít nhiều. Lúa ấy đem chứa vào kho của hội, rồi có cần tiền, thì hội cho vay, lợi-tức mỗi năm là 12%. Lúa để đó lúc nào được giá thì hội bán cho, trừ nợ và lãi đi rồi, còn thì trả lại cho mình. Kể thế thì cũng có ích cho mấy ông chủ điền thật, nhưng cũng không khỏi có điều hại, thứ nhất là lúa góp nằm ở trong kho của hội, để chờ cho tới ngày được giá, trong quãng ấy không có ai phơi phóng trông nom, khi đem ra bán, thì thí dụ trong 300 giạ, bị mối mọt hao hụt đi, thế nào cũng mất vài ba chục giạ, cái thiệt ấy người có lúa phải chịu, như thế thì những ông chủ điền cũng chẳng có lợi gì. Vả lại, tưởng hội lập ra, cốt giữ lúa gạo của mình, tránh được tay dan tham của Khách trú gì kia, ai biết đến lúc bán lại cũng phải bán cho Khách-trú, mà bán cũng chẳng được có quyền-thế hay trổi giá gì hơn người thường cả, vì thế, xem chừng có nhiều ông chủ điền trong Nam-kỳ ta, vào hội Nông-Nghiệp tương-tế cũng là sự cực chẳng đã, chớ bản-tâm cũng không tình-nguyện và không tán-thành tí nào cả.
