không cho Hoa-Kiều bên ấy có lãnh-sự, nghĩa là để mình được tự do đánh thuế nặng nề, thì sổ chi-tiêu nhà nước được rộng, bắt buộc rằng người Tầu lấy vợ Xiêm đẻ con, tất phải nhập tịch Xiêm, thì số dân trong nước càng thêm đông, vì cái lợi quyền cho dân cho nước mình, nên chính-phủ Xiêm từ chối việc đặt lãnh-sự Tầu là thế. Đường-đường một nước Tầu, yêu-cầu nước Xiêm việc ấy còn không đắt, phương chi yêu-cầu việc ấy với chính-phủ Pháp ở đây mà được hay sao?
Kết thúc đoạn này, ta nên xét về cái vấn-đề « lấy khách » đôi tí, để cho biết cái chế-độ Minh-hương ngày nay, khác với cái chế-độ Minh-hương ngày xưa.
Cái chế-độ Minh-hương của ta ngày xưa thế nào, mà tác giả đã nói trong đoạn trước, thật là một cái chế-độ hay; ấy ta cho bao nhiêu người Tầu vào doanh nghiệp trong nước ta, thì chỉ được có cái lợi Minh-hương là cái lợi cho ta vậy. Ta xem trong Nam-kỳ, tỉnh Bắc-Liêu và một phần tỉnh Sóc-trăng, người ở đấy nguyên là giòng dõi người Triều-châu ngày xưa cả. Dân cư ở ven bờ bể vụng Xiêm-La, khoản-giữa tỉnh Rạch-giá, tỉnh Hà-tiên, thì cũng là con chắu bọn nông dân Hải-nam ngày trứơc. Lại những người mình ở mấy tỉnh Châu Đốc, Hà tiên, Long-xuyên, phần nhiều là nhận tổ tích ở những bọn người tầu theo Mạc-Cửu sang ta hồi thế-kỷ thứ 18. Xem thế thì phía tây nam xứ Nam-kỳ mà có cái vẻ sinh-tụ như bây giờ, chưa chắc không phải nhờ có cái chế-độ Minh-hương, nghĩa là bắt con người Tầu, đẻ ra bởi mẹ Annam, thì tất là dân Annam vậy.
Cái chế độ ấy ngày nay. dưới quyền bảo-hộ người Pháp, thì không thế nữa. Người Tầu lấy vợ Annam, đẻ con ra thì có quyền tự do muốn cho nó theo quốc-tịch mình hay là quốc-tịch mẹ cũng được, tuy[đính chính 1] ở sức đóng thuế được đàng nào thì theo đàng ấy, đến như lễ-nghĩa y-phục thì cũng được tùy ý, không phải bắt buộc gì. Bởi thế ta thấy người mình lấy
