Trước hết là người đi mua lúa về cho các nhà máy. Những người này cũng là các chú, đi tán bố ra khắp các miền nhà quê để mua lúa, bọn này có thể gọi được là con sâu mọt trong lúa gạo Nam-kỳ, vì chúng, ăn chận bắt chẹt cùng là lường gạt ta, nhiều điều tệ quá. Cứ đến mùa gặt xong, là đến ngày thuế má và công này việc kia, cần phải chi tiêu nhiều, sẵn lúa thì phải bán, Hoa-kiều thừa lúc này bắt chẹt ta, giá lúa 130$ một trăm giạ, thì họ chỉ mua độ 115$ hay 120$ mà thôi. Lại thường khi giá lúa cao mà nói hạ, để gạt nông gia mình không được tường thị-giá hàng ngày, chỉ bằng ở mồm họ mà định việc mua bán. Tình-tệ còn nhiều không thể nào nói hết được. Các nhà nông Nam-kỳ phần nhiều cũng biết đấy, nhưng thóc lúa chất đống, chẳng bán cho Khách trú thì bán cho ai?
Lúa mua các nơi, lại cũng thuyền bè của họ chở cả về các nhà máy gạo ở Chợ-Lớn để xay. Số gạo xuất-cảng mỗi năm phần Khách-trú được bao nhiêu thành, thì đã có định-hạn, vì còn phải nhường phần cho các nhà máy Tây, bởi thế thường khi số của họ bán hết rồi, thì họ mua lại của các nhà máy gạo Tây để đem ra bán nữa, thành ra giá gạo ấy phải cao lên một tầng. Kể từ khi còn là hột thóc, mà đến khi thành thân hột gạo đem ra bán ở ngoại-quốc được, thì phải trải qua mấy lớp, nào là bọn đi mua lúa, nào là nhà máy gạo, nào là các nhà đại-lý của họ ở Tân-gia-Pha, Hoành-Tân, Hương-cảng v...v.. nhân đó giá gạo rẻ mà thành đắt, ta lợi ít mà họ lợi nhiều, ấy chưa nói đến lòng tham mưu độc của họ, đem pha trộn thứ xấu vào thứ tốt, cùng là để gạo ẩm cho nặng cân, làm mất giá-trị gạo của mình ở thị-trường thế-giới nữa.
Các nhà máy gạo của Khách-trú, trong các tỉnh cũng rải rác có nhiều, nhưng mà nho nhỏ. chẳng những xay gạo để bán xuất-cảng mà thôi đâu, lại còn bán lẻ nữa. Trừ ra mấy chỗ thôn-quê, xay giã lấy mà ăn, còn các châu-thành Saigon, Chợ-Lớn cùng các nơi tỉnh-lị, ăn gạo lẻ đều phải mua của cửa hiệu Khách-trú, ta, chỉ trừ mấy nhà có máy xay lúa cỏn con ra, thì không thấy đâu có đội gạo gánh gạ kẻ như ngoài Bắc-kỳ, cho
