công ích lắm rồi, cho nên xem hiện trạng của Hoa-Kiều ở Nam-kỳ ngày nay, cái tư-tưởng kia, hầu như đã gần bỏ đi được hết.
Tuy vậy, ta cũng nên biết rằng: nhờ có cái tư-tưởng thôn-lạc như thế, mà họ sinh ra được một cái đặc-chất rất hay, là lòng bảo-thủ, chớ không chịu đồng-hóa với người ngoài. Trong Nam-kỳ nhiều người Tầu ở quá, nên ta trông thấy cái đặc-chất ấy của họ rõ ràng lắm: có phố khách, có làng khách, có đình chùa của khách, v.. v... ấy như bên nước họ, không thay đổi tí nào, nghĩa là họ đi đâu, thì đem cái văn-hóa của mình đi đấy, dầu cho có bị phong-trào sô đẩy, nhưng mà bản-sắc vẫn còn, chỗ này ta nên phục họ lắm vậy.
⁂
Mấy mươi vạn người Tầu sang kinh-doanh ở bên nước ta như thế, liệu cuộc trị-an của ta có ngại gì không? hay là quyền chính-trị của Pháp ở đây có bị nguy hiểm gì không? cái vấn-đề này, người Pháp lo hơn nhiều, nhưng tưởng ta cũng nên biết.
Nhiều người Pháp rất thạo về việc thuộc-địa, xét cái vấn-đề Hoa-Kiều, đều kêu lên rằng: xứ Đông-Pháp rồi đến mất; vì thấy từ khi — là lúc còn chính-thể quân-chủ, về đời Mãn-Thanh — nước Tầu bỏ khoa cử, cấm thuốc phiện, phái người đi du-học, luyện tập hải, lục-quân, v. v... rất gấp về việc văn-minh cải-cách; lại khi nổi cái phong-trào cách-mạnh, đạp đổ nhà Thanh, công phu chỉ có hơn một năm giời là thành được một nước dân-chủ, thật là quật-cường lắm, thì chắc thế nào họ cũng chiếm lại cái nước Việt-Nam này là đất nội-thuộc xưa kia của họ. Lúc bấy giờ người Pháp lo người Tầu hơn là người Nhật, vì sự xâm lược của người Nhật thì còn phải vượt qua đại-dương, mà người Tầu chỉ nhẩy qua chỗ biên-giới Bắc-kỳ là đến nơi. Quan nguyên Toàn-Quyền de Lanessan trước cũng nói rằng: Tầu chỉ đem 1 vạn lính cho giỏi là đủ làm cho người Pháp bỏ xứ Đông-Pháp mà thoái. Lo đến nỗi, người giỏi như ông Onésime Reclus cũng khuyên nước Pháp nên bỏ hẳn châu Á, vì ở không nổi, mà đem cả bao nhiêu cái sức thực-dân sang châu Phi là hơn.
