mà thôi. Hoặc có kẻ chịu khó đi làm mướn làm thuê, nay cấy mạn Bác, mai gặt xứ Đoài, hay đi vác gạo kéo xe, cũng là làm trong các công-xưởng nọ, nhà máy kia, toàn là một mặt khổ công, bồ hôi nước mắt suốt ngày, lại ngọn roi cái đá phục luôn đằng sau lưng, mà nào có kiếm được nhiều tiền gì cho bõ, bất quá ngày kiếm được một vài hào, ngoài[đính chính 1] này chỉ thế mà thôi, vì thừa nhân-công, cho nên người ta bắt bí được), chưa chắc đủ nuôi được thân mình lại còn nào là xống áo vợ con, còn nào là thuế thân Nhà-nước, tốn kém đủ trăm cấp, mà kiếm ra chỉ được có thế thôi, than ôi, cái thân bọn « lao động » ở mình, cực nhục hết sức!....
Mới xét đại-khái như thế: đất không đủ chỗ ở, ruộng ít không đủ cày cấy, nghề nghiệp không đủ làm ăn, thế mà người lại đông, ấy là ba cái thế rất nặng, buộc dân Trung, Bắc-kỳ phải di dân đi vậy.
Di dân đi đâu?
Ở trong cái địa-vị người nước ta bây giờ, giới-hạn chỉ có từ trên biên giới Lao Kay, dưới mũi biển Ca-Mâu, trong giáp Diến-điện, Xiêm-La, ngoài sát bờ bể Trung-quốc, loanh quanh có đấy mà thôi, còn đi đâu được nữa, vả lại cũng chẳng cần đi đâu làm gì, vì ngay trong đất nước mình, còn chán chỗ làm được việc, vậy thì dân ngoài này, có muốn di đi, chỉ có vào Nam-kỳ là tiện lợi hơn cả.
Di dân vào Nam-kỳ, làm cách nào cho dễ dàng, cùng vào đọ làm nghề nghiệp gì, lát nữa tôi sẽ nói; nhưng đây tất có người hỏi rằng: « ở Bắc-kỳ thì mạn trung châu, đất hẹp dân đông thật, nhưng mà ở trên mạn ngược, còn bao nhiêu là đất hoang chưa vỡ, lâm-sản bỏ hoài, đang cần dùng nhân-công để lên khai-thác, trong Trung-kỳ cũng thế, mà miền Mọi còn bỏ hoang, buôn bán không có, công-nghệ không có, cũng đang cần nhân-công vào đó mở mang, phương chi bây giờ Nhà-nước đang cần khai-thác xứ Lào, dân Trung, Bắc-kỳ sang bên ấy cũng tiện lợi am chứ, cần gì phải vào Nam-kỳ? »
