Vâng, sự-lý xét như thế là phải lắm rồi, tôi cũng đã từng nghĩ đến, song nếu suy xét lại, thì mới biết mình nghĩ thế là nhầm, mà điều nghĩ ấy, tất phải phí đến hàng bao nhiêu năm sau này họa chăng mới thành ra sự thực, chớ không phải có thể nói được làm được ngay từ bây giờ
Ai lại chẳng biết ở mạn ngược Bắc-kỳ còn có nhiều hoang-điền chưa vỡ, lâm-sản chưa dùng, thì nên đem dân lên mà mở mang, thế mà ta từng thấy nhiều người thí-nghiệm rồi, hoặc bị thất bại, hay là cũng chẳng có hiệu-quả gì lớn, vì có nhiều sự ngăn trở lắm. Thứ nhất là tại khí-hậu độc. Nói thế thì chắc có người cho là hủ hay là tin nhảm, là vì người ta đã có cách vệ sinh, biết đường phòng bệnh, thì khí-hậu nào ở lại chả được, nhưng mà đối với những ông sang trọng nhiều tiền, thỉnh thoảng lên những mạn trên ấy để nghỉ mát, ở tất nhà cao, uống tất nước lọc, thì mới như thế được, chứ đối với dân lao-động lên đó, cuốc đất chặt cây, xuyên rừng phá núi, xin hỏi đã có ai hay là đã có cách gì bảo lĩnh cái sinh-mệnh cho họ chưa? Thôi thì tụ họp táp nham, ăn uống kham khổ, ta từng thấy nhiều người đi mạn ngược về, mà thịt bủng da chì ra cả đó Cho nên bây giờ giá có ai lên đó khẩn điền, mà mộ được phu, thật là một việc khó, vì nghe hai tiếng «mạn ngược» thì họ đã khiếp cả rồi. Thứ hai là tại khác tính tình phong-hóa. Nói thế này chắc lại có người cho là hủ nữa, vì người các nước sang ta, khác tính tình phong-hóa đến đâu, sao họ cũng ở được, song cái tình thế ấy ở ta lại khác. Dân trên ấy toàn là Mường, Thổ, Mán, Mèo, tính-tình phong-hóa đã khác ta, mà lâu nay lại ở dưới một cái chế độ cai trị khác, cho nên tuy là cùng một dân ở chung miếng đất với nhau, mà cảm tình nhạt nhẽo lắm, thành ra ta đã từng có nhiều người lên buôn bán với họ mà chẳng ăn thua gì, vả chăng tính họ lại hung-tợn lắm, có khi Nhà-nước lấy được thuế của họ cũng khó lòng, phương chi nay bảo lên chiếm những khu vực của họ để ở mà làm ăn, sao cho khỏi có nhiều nỗi nguy-hiểm trở ngăn được. Thứ ba tại đường giao-thông trắc trở. Đường xá đi
