III
Việc di dân phải nhờ có Chính-phủ giúp. — Dân Bắc-kỳ muốn vào Nam, trước hết phải lo ba điều. — Xin Chính-phủ tha cho thẻ căn-cước, và trợ-cấp khoản tiền tầu. — Phiền anh em trong ấy giúp đỡ cho sự tìm việc làm.
Chính-phủ vì dân mà thiết lập lên, vậy cái vận-mệnh cùng sự hạnh-phúc của dân, nói tóm lại việc gì của dân, nhất thiết phải trông cậy vào Chính-phủ trông nom giúp đỡ.
Việc di dân cũng vậy.
Các nước văn-minh bên châu Âu. đã là phú-cường rồi, nhưng mà số người mỗi ngày một đông, mà mọi sự xuất-sản trong nước không đủ để tự cung-cấp, chính-phủ phải lo tìm chỗ để xử-trí dân, bèn đem tầu to súng lớn đi lấy thuộc-địa này, chiếm tô-giới kia, cùng là ký thương-ước với nước này nước khác, đều là một cách di dân, một cách thực-dân vậy. Mà trong nước, nhà nước có đặt riêng bộ thực-dân (殖 民 部), sổ chi thu có riêng ra một khoản để kinh-phí vào việc thực dân, nói tóm lại cái chính-sách «lo cho dân» của họ, không còn sót chỗ nào nữa.
Bên châu Á ta, trừ dân Tầu và dân Ấn-độ ra, tuy chính-phủ của họ chẳng hề có khuyến-khích việc thực dân bao giờ, mà họ cũng tràn lan ra hầu khắp thế-giới, đó là bị cái lo « nhân-mãn » đẩy đi, không sao cưỡng được, còn như nước Nhật cũng cổ-lệ về việc thực-dân lắm, không kém gì mấy nước ở châu-Âu. Nhật từ khi nhẩy lên đứng sắp hàng vào với hạng liệt-cường thế-giới đến bây giờ, dân-số mỗi năm tăng lên đến mấy mươi vạn, chính-phủ phải lo chỗ đó, cho nên chiếm Cao-Ly, giật Đài-Loan, tranh nửa giải đất Sakhaline với Nga, toàn là kiếm chỗ để di dân đi cả, nhưng mọi việc như thế đều có hàm nghĩa chính trị ở trong, ta cũng chẳng lấy gì làm lạ, duy có việc di dân sang châu Californie bên Mỹ, thì thuần là một mục-đích kinh-tế, ta thấy chính-phủ họ rất gia tâm khuyến-khích và bảo-hộ cho dân, cho đến
