CHƯƠNG III
TRỊNH NGUYỄN PHÂN TRANH
1. Họ Trịnh xưng chúa xứ Bắc. — 2. Họ Nguyễn xưng chúa xứ Nam.
1. Họ Trịnh xưng chúa xứ Bắc. — Từ khi Trịnh Tùng 鄭 松 giứt được họ Mạc, thu giang sơn lại cho nhà Lê rồi, mỗi ngày một kiêu hãnh, chiếm giữ lấy quyền chính-trị, và lại hà hiếp nhà vua. Họ Nguyễn ở trong Thuận-hóa 順 化 thấy họ Trịnh chuyên quyền, cũng tự xưng độc-lập ở xứ Nam, làm thành ra Nam Bắc đôi nơi, và gây nên sự chiến tranh rất là tàn hại cho nước nhà.
Năm kỷ-hợi (1599) đời vua Thế-tôn nhà Lê, Trịnh-Tùng thu xếp xong việc thông sứ với nhà Minh, và đã chịu nhường đất Cao-bằng cho con cháu nhà Mạc rồi, trong nước đã yên dần dần, bèn tự xưng làm Đô-nguyên-súy, Tổng-quốc-chính, Thượng-phụ Bình-an-vương 都 元 帥 總 國 政 尚 父 平 安 王, rồi định lệ cấp bổng cho vua được thu thuế 1.000 xã, gọi là lộc thượng-tiến 上 進 祿, cấp cho vua 5 000 lính để làm quân túc-vệ. Còn những việc đặt quan, thu thuế, bắt lính, trị dân, đều thuộc về quyền họ Trịnh cả. Chỉ có khi nào thiết-triều hay là tiếp sứ thì mới cần đến vua mà thôi.
Từ đó về sau, họ Trịnh cứ thế tập làm vương, tục gọi là chúa Trịnh.
Uy quyền họ Trịnh bấy giờ hống hách như thế và các quan lại theo về họ Trịnh cả, giả sử Trịnh-Tùng có muốn giứt nhà Lê đi mà làm vua, thì cũng không khó gì. Tuy vậy mà Trịnh-Tùng không dám làm là tại sao? Tại lẽ rằng ở phía bắc sợ có nhà Minh sinh sự lôi thôi, lại có họ Mạc còn giữ đất Cao-bằng, lỡ có làm điều gì phản trắc, thì e quân nghịch nổi lên lấy tiếng phù Lê thảo Trịnh làm cớ.
