CHƯƠNG VI
CÔNG VIỆC HỌ NGUYỄN LÀM Ở XỨ NAM
1. Quan-chế. — 2. Thi-cử. — 3. Việc võ-bị. — 4. Việc thuế-khóa. — 5. Số tiền chi thu trong nước. — 6.Lấy đất Chiêm-thành. — 7. Mở đất Nam-kỳ và sự giao-thiệp với Chân-lạp. — 8. Việc giao-thiệp với nước Tiêm-la. — 9. Việc lập dinh định phủ.
Họ Nguyễn đã giữ riêng một cõi ở phía nam, lập ra nghiệp chúa, lưu truyền đời nọ qua đời kia, bởi vậy cho nên chính-trị, thuế-lệ, binh-lính, việc gì cũng tự sửa sang và xếp đặt lấy như là một nước tự-chủ vậy.
1. Quan-chế. — Lúc họ Nguyễn chưa ra mặt chống nhau với họ Trịnh thì quan lại vẫn ở ngoài Bắc bổ vào, nhưng mà từ khi chúa Sãi là ông Nguyễn-phúc-Nguyên 阮 福 源 không chịu nộp thuế cho nhà Lê, và đem quân chống giữ với quân họ Trịnh ở bắc Bố-chính 布 政 thì các quan viên đều do chúa Nguyễn đặt lấy cả.
Ở chính-dinh là chỗ chúa đóng thì đặt tam-ti 三 司 để giúp chúa coi việc chính trị. Tam-ti là: Xá-sai-ti 舍 差 司, Tướng-thần-lại-ti 將 臣 吏 司, Lịnh sử-ti 令 史 司.
1. Xá-sai-ti giữ việc từ tụng văn án. Có quan Đô-tri 都 知, Ký lục 記 錄 làm đầu.
2. Tướng thần-lại-ti giữ việc thu tiền thu thuế, chi phát lương thực cho quân các đạo. Có quan Cai-bạ 該 簿 làm đầu.
3. Lịnh-sử-ti giữ việc tế tự, tết nhất và việc chi cấp lương cho quân ở chính-dinh. Có quan Nha úy 衙 尉 làm đầu.
Mỗi ti lại có quan Cai-hợp 該 合, Thủ-hợp 首 合 và các lại-ti để làm mọi việc.
Ở ngoài các dinh thì có nơi chỉ đặt có một Lệnh-sử-ti kiêm cả việc Xá-sai-ti, và Tướng-thần-lại-ti, có nơi thì đặt Xá-sai-ti và Lệnh-sử-ti để coi việc quân dân, từ tụng, đinh
