CHƯƠNG THỨ MƯỜI BẢY
Cuộc giao-tế của xứ Bắc-kỳ đối với năm xứ Đông-Pháp
Xưa người bản-xứ mà đi ra khỏi làng nhà là chỉ để đi chợ búa ở các làng láng giềng mà thôi, không mấy người đi ra khỏi địa-hạt tỉnh nhà. Cuộc buôn bán với các tỉnh lân-bang, và nơi kinh-thành cùng là nơi trung-du và thượng-du thì đều thuộc về tay người Trung-hoa cả.
Không mấy người là phiêu lưu ra khỏi cõi xứ Bắc-kỳ, không biết đâu là Trung-kỳ, Nam-kỳ, Laos cùng là Cao-miên.
Ngày nay nhờ về cuộc hòa-bình, cùng là cuộc trị-an trong toàn cõi, lại nhờ về lắm đường giao-thông cùng là đường xe-lửa, cho nên người bản-xứ đã quen đi tới những xứ xa xôi. Những người buôn bán năng đi những miền Chợ-bờ, Lao-kay. Cao-bằng thuộc về xứ Bắc-kỳ thì không lấy làm trở ngại gì cả. Dù đi miền Thanh-Nghệ, cho tới Badon ở Trung-kỳ thì cũng vậy. Các nhà thầu-khoán Bắc-kỳ, thì nhận công-việc cả ở miền bắc Trung-kỳ và ở miền Laos nữa. Người Bắc-kỳ đi vào Nam-kỳ thì ngày càng nhiều mãi ra, chẳng phải là chỉ đi làm thợ hay làm phu ở các đồn điền mà thôi, cái phần nhiều thì đi buôn bán, nhất là để bán các hàng xuất-sản ở bản-xứ. Mấy năm trước cuộc chiến-tranh vừa rồi thì toàn thể thương-trường xứ Nam-kỳ, dù những cách buôn bán rất hèn mọn cũng đều thuộc về tay người Trung-hoa cả. Nhất thiết là không có một cửa hàng nhỏ mọn nào của người bản-xứ. Khi bấy giờ có mấy người Nam-kỳ sản ra những bài văn tuyệt tác để hô hào về việc này, thế nhưng lại tưởng là hô hào bằng văn-chương thì đã đủ rồi. Dần dần trong khoảng mươi lăm năm giời, người Bắc-kỳ kế tiếp nhau vô Nam-kỳ mà sinh nghiệp, hiện nay ở thành-phố Saigon, đã trông thấy nhiều cửa hàng buôn của người Bắc-kỳ. Sau thì có những tàu buôn của các nhà buôn tầu bản-xứ vô cảng Saigon nữa. Người Bắc-kỳ càng đem vô Nam-kỳ được nhiều các hàng hóa xuất-sản ở bản-xứ thì lại càng bán rất lợi, hoặc là tự đem hàng để bán chuyến, hoặc là để người bà con thân thuộc ở tại Saigon mở ra hãng buôn, cho
