Việt Nam sử lược/Quyển II/1928/Quyển IV/Chương III
CHƯƠNG III
TRỊNH NGUYỄN PHÂN TRANH
1. Họ Trịnh xưng chúa xứ Bắc. — 2. Họ Nguyễn xưng chúa xứ Nam.
1. Họ Trịnh xưng chúa xứ Bắc. — Từ khi Trịnh Tùng 鄭 松 giứt được họ Mạc, thu giang sơn lại cho nhà Lê rồi, mỗi ngày một kiêu hãnh, chiếm giữ lấy quyền chính-trị, và lại hà hiếp nhà vua. Họ Nguyễn ở trong Thuận-hóa 順 化 thấy họ Trịnh chuyên quyền, cũng tự xưng độc-lập ở xứ Nam, làm thành ra Nam Bắc đôi nơi, và gây nên sự chiến tranh rất là tàn hại cho nước nhà.
Năm kỷ-hợi (1599) đời vua Thế-tôn nhà Lê, Trịnh-Tùng thu xếp xong việc thông sứ với nhà Minh, và đã chịu nhường đất Cao-bằng cho con cháu nhà Mạc rồi, trong nước đã yên dần dần, bèn tự xưng làm Đô-nguyên-súy, Tổng-quốc-chính, Thượng-phụ Bình-an-vương 都 元 帥 總 國 政 尚 父 平 安 王, rồi định lệ cấp bổng cho vua được thu thuế 1.000 xã, gọi là lộc thượng-tiến 上 進 祿, cấp cho vua 5 000 lính để làm quân túc-vệ. Còn những việc đặt quan, thu thuế, bắt lính, trị dân, đều thuộc về quyền họ Trịnh cả. Chỉ có khi nào thiết-triều hay là tiếp sứ thì mới cần đến vua mà thôi.
Từ đó về sau, họ Trịnh cứ thế tập làm vương, tục gọi là chúa Trịnh.
Uy quyền họ Trịnh bấy giờ hống hách như thế và các quan lại theo về họ Trịnh cả, giả sử Trịnh-Tùng có muốn giứt nhà Lê đi mà làm vua, thì cũng không khó gì. Tuy vậy mà Trịnh-Tùng không dám làm là tại sao? Tại lẽ rằng ở phía bắc sợ có nhà Minh sinh sự lôi thôi, lại có họ Mạc còn giữ đất Cao-bằng, lỡ có làm điều gì phản trắc, thì e quân nghịch nổi lên lấy tiếng phù Lê thảo Trịnh làm cớ.
Vả chăng mặt Nam còn có họ Nguyễn, thế lực cũng chẳng kém hèn gì, mà lại có ý độc lập để tranh quyền với họ Trịnh. Chi bằng không lấy nước cũng như lấy nước, không làm vua mà lại hơn vua. Và bao giờ có phải đi đánh dẹp nơi nào, vẫn lấy lịnh thiên tử mà sai khiến mọi người, không ai bẻ bắt gì được. Bởi thế cho nên họ Trịnh đành chịu ngôi thứ nhì trong nước mà giữ quyền cả nước.
2. Họ Nguyễn xưng chúa xứ Nam. — Nguyên khi xưa ông Nguyễn-Kim 阮 淦 khởi nghĩa giúp nhà Lê đánh nhà Mạc, đã lấy được đất Thanh, Nghệ rồi, sau đem quân ra đánh Sơn-nam 山 南, bị hàng tướng nhà Mạc là Dương-chấp-Nhất 楊 執 一 đánh thuốc độc chết, binh quyền giao cả lại cho rể là Trịnh-Kiểm 鄭 檢 để đánh giặc.
Ông Nguyễn-Kim có hai người con là ông Nguyễn-Uông 阮 汪 và ông Nguyễn-Hoàng 阮 潢 cũng làm tướng lập được nhiều công. Người anh là ông Nguyễn-Uông được phong là Lạng-quận-công 郎 郡 公, người em là ông Nguyễn-Hoàng được phong là Thái úy, Đoan quận công 端 郡 公.
Nhưng vì Trịnh-Kiểm sợ họ Nguyễn tranh mất quyền mình, bèn kiếm chuyện mà giết ông Nguyễn-Uông đi. Còn ông Nguyễn-Hoàng cũng sợ Trịnh-Kiểm có ý ám hại, chưa biết làm thế nào, mới cho người ra Hải-dương hỏi ông Nguyễn-bỉnh-Khiêm. Ông ấy bảo rằng: « Hoành sơn nhất đái, vạn đại dung thân » nghĩa là một giải Hoành-sơn[1] kia có thể yên thân được muôn đời.
Ông Nguyễn Hoàng mới nói với chị là bà Ngọc Bảo 玉 寶 xin Trịnh-Kiểm cho vào trấn phía Nam.
Năm mậu-ngọ (1558) đời vua Anh-tôn, Trịnh-Kiểm mới tâu vua cho ông Nguyễn Hoàng vào trấn đất Thuận-hóa 順 化. Bấy giờ những người họ hàng ở huyện Tống sơn 宋 山, cùng những quân lính ở đất Thanh, Nghệ nhiều người đưa cả vợ con theo đi. Ông Nguyễn-Hoàng vào đóng ở xã Ái-tử 愛 子 (sau gọi là kho Cây Khế), thuộc huyện Đăng-xương, tỉnh Quảng-trị.
Ông Nguyễn-Hoàng là một người khôn ngoan mà lại có lòng nhân đức, thu dùng hào kiệt, yên ủy nhân dân, cho nên lòng người ai cũng mến phục.
Đến năm kỷ-tị (1569) ông ra chầu vua ở An-tràng 安 場. Qua năm sau Trịnh Kiểm gọi quan tổng-binh ở Quảng-nam là Nguyễn Bá-Quýnh 阮 伯 駉 về giữ đất Nghệ-an, và lại cho ông vào trấn cả đất Thuận-hóa và đất Quảng-nam. Lệ mỗi năm phải nộp thuế 400 cân bạc, 500 tấm lụa.
Năm nhâm-thân (1572) nhân lúc Trịnh Kiểm mới mất, con là Trịnh-Cối 鄭 檜 và Trịnh-Tùng 鄭 松 đánh nhau, nhà Mạc đem quân vào đánh Thanh-hóa và sai tướng là ngươi Lập Bạo 立 暴 đem một toán quân đi 60 chiếc thuyền, bởi đường hải-đạo kéo vào đóng ở làng Hồ-xá 胡 舍 và ở làng Lạng-uyển 閬 宛 (thuộc huyện Minh-linh) để đánh ông Nguyễn Hoàng.
Ông mới sai một người con gái đẹp là Ngô-thị 吳 氏 giả làm cách đưa vàng bạc sang nói với Lập-Bạo xin cầu hòa. Lập-Bạo mừng rỡ, không phòng giữ gì cả, bị quân họ Nguyễn đánh lẻn, bắt được giết đi, và đánh tan quân nhà Mạc.
Năm quí-tị (1593) Trịnh-Tùng đã lấy lại được thành Thăng-long, bắt được Mạc-mậu-Hợp nhưng mà đảng nhà Mạc còn nhiều, phải đánh dẹp nhiều nơi, ông Nguyễn-Hoàng đưa quân binh và súng ống ra Đông-đô, ở hằng 8 năm, giúp Trịnh-Tùng để đánh họ Mạc, lập được nhiều công to. Nhưng mà Trịnh-Tùng vẫn có ý ghen ghét không muốn cho ngài về Thuận-hóa, mà ngài cũng chưa có dịp gì mà về được.
Năm canh-tí (1600) nhân vì họ Trịnh kiêu-hãnh quá, các quan có nhiều người không phục bọn Phan-Ngạn 潘 彥, Ngô Đình-Nga 吳 廷 鹹, Bùi Văn-Khuê 裴 文 奎 khởi binh chống lại với họ Trịnh ở cửa Đại-an (thuộc Nam-định), ông Nguyễn-Hoàng mới đem bản bộ tướng sĩ giả cách nói đi đánh giặc, rồi theo đường hải đạo về Thuận-hóa.
Ông Nguyễn-Hoàng về Thuận-hóa rồi, sợ họ Trịnh nghi ngờ, bèn đem người con gái là bà Ngọc-Tú 玉 秀 ra gả cho Trịnh-Tráng 鄭 梉 là con giai Trịnh-Tùng. Ngài ở giữ đất Thuận-hóa, cho người con thứ 6 vào trấn đất Quảng-nam dựng ra kho tàng, tích trữ lương thực.
Từ đấy trở đi, nam bắc phân biệt, bề ngoài thì làm ra bộ hòa-hiếu, nhưng bề trong thì vẫn lo việc phòng bị để chống cự với nhau.
- ▲ Núi Hoành-sơn là núi đèo ngang ở về tỉnh Quảng-bình