Gương sử Nam/Thiên thứ nhất
THIÊN THỨ NHẤT
Bàn về việc nước ta giao thiệp với nước Pha-lang-sa cùng nước Pha-lang-sa cai trị nước ta, và nước ta bây giờ phải trông cậy nước Pha-lang-sa.
Kể từ khi người nước Pha-lang-sa sang nước ta, đã cách 200 năm nay. Người nước ta sang nước Pha-lang-sa cũng đã cách 100 năm nay.
Nhưng mà thủơ ấy đường xá chưa thông, chẳng qua một vài người đi lại với nhau mà thôi, chưa gọi là giao thiệp được.
Từ khi nước Pha-lang-sa nhận tờ hòa-ước của ta, mà lấy sáu tỉnh Nam-kỳ làm thuộc-địa, cũng đã cách 50 năm nay. Lại cho đến bảo-hộ sứ Bắc-kỳ cùng sứ Trung-kỳ, cũng đã 30 năm nay, thế thì hai nước giao-thiệp với nhau cũng đã lâu vậy.
Tưởng rằng: giao-thiệp với nhau lâu năm như thế, thì tình ý càng ngày càng cố kết; học thuật càng ngày càng mở mang; không còn có việc gì mà phải sinh ra sự nghi hoặc nữa.
Nhưng bởi vì 30 năm giở về trước, người nước ta cạy mình đã văn-minh rồi, lấy lòng kiêu ngạo mà không muốn theo; từ 30 năm giở lại đây, người nước ta cũng đã hiểu rằng nước Pha-lang-sa là văn-minh, nhưng mà lại giữ thói cũ mà không chịu đổi.
Không theo thì làm sao mà nên được nước giầu mạnh? không đổi thì làm sao mà lên được bực khôn ngoan? Thế thì biết việc sai nhầm ấy, lỗi ở mình, không nên trách người vậy.
Xem trong thế giới bây giờ, loài hèn thì phải dựa lấy loài hơn, để mà khai hóa; loài yếu thì phải nhờ lấy loài mạnh, để mà che chở. Cũng nhiều những loài như thế, không phải là có một loài nước ta.
Nếu khiến loài hèn loài yếu, mà biết cách đồ tồn, thì cũng có nhẽ đổi loài yếu làm loài mạnh, thay loài kém làm loài hơn.
Xem như thủơ trước, nước ta phải nước Tầu cai trị, đến 1.000 năm. Nước Pha-lang-sa cũng phải nước La-mã cai trị, đến 400 năm. Thế mà về sau, nước ta cũng nhờ nước Tầu, mà nên ra sự độc-lập; nước Pha-lang-sa cũng nhờ La-mã mà nên ra văn-minh. Ấy là sử sách xưa nay lưu truyền như thế, cũng đã là một cái chứng cớ rõ ràng.
Nhưng chỉ xem sử đời trước, mà không xem đến sử đời giờ, thì chỉ biết rằng: mình có thể tự-chủ được; mà không biết rằng: cách tự-chủ phải nên làm ra thế nào. Mà cái sự tự-chủ ấy, có phải dễ đâu! Nghĩa là phải theo thời theo thế; khảo chứng những việc đã qua; xem xét những việc hiện-tại; cùng là tư tưởng những việc tương-lai. Phải có một cái mục-đích cho nhất-định; mà lại phải hẹn đó lấy lâu năm, mà chớ mong thì giờ cho được chóng; phải vạch đó lấy đường nhớn, mà chớ thấy đường tắt lại rẽ ngang.
Như thế thì mới làm ra việc nhớn được. Vậy nên lấy việc đã qua rồi, như là nước ta giao thiệp với nước Pha-lang-sa; việc hiện tại bây giờ, như là nước Pha-lang-sa cai trị nước ta; việc tương-lai, như là người nước ta đối với nước Pha-lang-sa, chia ra làm ba tiết lớn, kể ra như sau này: