Sách sổ sang chép các việc/Nội dung

by Philipphê Bỉnh

Sách Sổ sang chép mọi việc linh hồn và xác riêng tôi cu᷄̀ chung anh em bổn đạo thì biên vào sách này cho được nhớ đến ơn traọ᷄ Đức Chúa Blời đã ban.

Tôi là thầy cả Philiphê Bỉnh, quê ở Hải dương xứ, Hạ hòa᷄ phủ, Vĩnh lại huện, Ngãi am xã, Địa linh tôn, sinh ra năm 1759. là nam Vua Jose nước Portugal phá Dào᷄ Đ.C.J. ở trao᷄ địa phận mh̀. Đến năm 17. tuổi là năm 1775. vào ở nhà thầy, thì đã mất Dào᷄ ở th̀ Roma đc̣ 2. năm, vì Đức th́ Phapha Clem.^te thứ 14. phá Dào᷄ D.C.J. ngày 22 tháng 7. năm 1773. Sao᷄ le trước khi phá Dào᷄, mới đầu năm ấy, thì 8. thầy Dào᷄ trẩy sang Anam, Cụ Tito cù᷄ Cụ Bảo lộc thì vào Quảng, mà Cố Hậu, Cụ Ni, Cụ Thiện, Cụ Phan, Cụ Luis, Cụ Cần thì ở đàng ngoài. Cho nên năm ấy tôi đi ở vuối Cụ Luis sao᷄ ng̀ váng nhà, thì tôi ở vuối thầy cả Tước, đến khi ng̀ về mà biết tin rğ̀, tôi đã tìm đến mà muốn ở vuối ng̀, thì ng̀ lại gọi đến ở vuối ng̀, cho đến năm giặc Mèo đem ng̀ ra ngoài phố Vạn Ninh, thì tôi cũ᷄ ở lại vuối thầy cả Tước Xứ đou᷄, sao᷄ ng̀ dặy bên Xứ Bắc vuối Cụ Cần cho đc ra Vạn Ninh, cho đc biết đàng sá, cu᷄̀ quen thuộc bổn đạo ngoài ấy, để khi ng̀ sai đi khi có việc. Saõ đc mấy tháng thì ng̀ lại giở về Xứ đou᷄, mà sang Xứ nam, thì tôi lại về ở vuối ng̀ trao᷄ hai Xứ ấy.

Đầu năm 1773 là năm phá Dào᷄ thì Bề trên Phanchicô Antonio qua đời, mà cuối năm ấy thì các thầy vào đất Anam giữa ngằy lễ bà th́ Ignes đòu᷄ trinh tử vì Đạo, vì nhà Mụ bà th́ ấy ở thành Roma có cầu xin cho ng̀. Sao᷄ khi các Thầy lên đến Xã Lác môn thì ph̉ trẩy kín nhiệm, vì mới chém Cụ Liêm Cụ Gia Dào᷄ ou᷄ th́ Domingo vừa rồi, cùng ra Phượ᷄ Truyền cấm Đạo.

Đến năm 1774. thì các Thầy ở Anam mới biết tin rğ̀ đã phá Dào᷄ ở th̀ Roma. Năm 1777. là năm Mậu tuất thì mới biết có ph́ Jubileo, vì Đ.th́ Phap. Pio thứ 6. đã lên trị mà cửa thánh mở. Bởi vì năm đói khát ấy thì thiên hạ theo giạc Mèo mà lên Tuần Vường, sao᷄ bại trận thì rút ra Xứ đou᷄, mà khi đi qua Huện Tiên miêng, thì Cuận Mèo có ý đem cụ Luis lên làng Đòu᷄ xá, cũ᷄ như đã đưa Cụ Lươ᷄ Cụ Lai Dào᷄ th́ ở Xứ nam ra Làng Nam am Xứ đou᷄. Sao᷄ khi đi đến Làng Kiền Trịnh, thì cuân Khán Hải đánh chết cuận Mèo, vì nó là nhg̃ đứa đã đi vuối Mèo mới về đấy. Cho nên giặc mới đem ng̀ ra ngoài phố mà bỏ lên đất Vạn giữa là giờ ban đêm, đoạn mới trẩy sang Vạn ninh, cùng ở La phù, là đất đã thuộc về Đại m̆h, mà cứ ở trên gác chuồng trâu 4. tháng, chg̉ nhg̃ là nơi hôi hám, cù᷄ đàn trâu ở dưới nó thở phì phà, và khi nó đánh ruồi đánh muỗi, hay là húc nhau, thì sừng nó liền dập vào sàn gác, mà lại trong 4. tháng ấy, thì nó đưa lên trên ấy cho người ăn mỗi một ngằy là một lưng cơm, cù᷄ một chút muối, vì khi ấy bổn đạo cũ᷄ đói khát. Trên gác ấy thì tối tăm, cho nên ng̀ vàch mái nhà cho sáng để mà nguyện, cù᷄ trou᷄ ra ngoài cánh đòu᷄ vách núi ấy, thì xem thấy Huồm ra bát 16. con trẻ chăn trâu bò ban ngằy ở cánh đòu᷄ ấy.

Trao᷄ 4. tháng ở trên sàn gác ấy, vì chg̉ có việc gì, thì ng̀ làm một con sách ngắm đủ một thǵ mà mọi ngằy mọi có nhiều bài ngám, sách ấy ng̀ đã blối cho Cụ Chính Tru᷄ Bổn cuốc, mà tôi đã phú cho Cụ ấy, cả và chữ ng̀ cù᷄ chữ tôi. Khi ấy ng̀ cũ᷄ blối tôi cho Cụ Chính Trung nữa, vì ng̀ biết tiếng nć Phalansa, thì thầy cả ấy có kính chuộng ng̀, cù᷄ chịu lấy tôi mà cho lên Tràng haọc Kẻ Vĩnh. Sao᷄ tôi ở lại bên đou᷄, thì vì mlẽ khác, bao giờ có dịp sẽ nói, bây giờ hãy còn nói việc cụ Luis ở ngoài phố.

Đang khi ng̀ ở Vạn ninh thì nghĩ rằng trẩy sang Roma, mà làm việc Dào᷄ thì dễ, liền sai Thầy Châu Thầy Dao᷄ theo Oú᷄ Chính Hiền về Kẻ chợ, cho đc̣ đi nói vuối các Cụ Dào᷄ ta trao᷄ việc ấy, thì các ou᷄ điều bằng lào᷄. Sao᷄ khi ng̀ ở lại ngòai La phù một m̀h, thì chg̉ có ai giúp lễ, vì bổn đạo thì chg̉ biết, mà có một ng̀ nhà Cụ Thự, tên là Thầy Huy, quê ở Kẻ Roi ra lấy vợ đấy giúp ng̀, sao᷄ cứ đến mùa mưa ph̉ đi làm ruộng mà chg̉ giúp, thì ng̀ chg̉ làm lễ đc̣. Bấy giờ ng̀ cầu xin cho đc̣ làm lễ, sự ấy là ph́ lạ, vì có một ngằy ban chiều Thầy ấy đi làm ruộng mà về, liền ngồi trên sàn ở trao᷄ nhà m̀h, mà dủ chân xuống đất, thì một con Huồm ở giái đồi bên sau nhà, liền đến mà cắn một chân cù᷄ kéo xuống đất, sao᷄ chg̉ tha đi, một đứng đấy mà trou᷄, thì Thầy ấy gượ᷄ dậy mà ngồi lên, cù᷄ lấy tăy mà đấm nó, miệng thì kêu tên Jesu, thì Huồm liền bỏ mà đi. Từ ấy mà đi thì ng̀ lại được làm lễ, vì khiê᷄ Thầy ấy đến nằm bên hàng hiên nhà thờ, gần Bàn độc 4. tháng mà thưa kinh giúp lễ, còn các việc ở trên Bàn thờ thì một mình ng̀ làm thăy vì kẻ giúp lễ.

Cuối năm 1779. thì hai thầy ấy ở trao᷄ quê mới ra đến nơi, cù᷄ đem tiền bạc để cho ng̀ được lấy Phiếu mà trẩy sang Quảng đou᷄, vì đấy có Tầu Phương Tây đến buôn mà về nước ng̀. Sao᷄ le Noven nó mừng rỡ, vì thấy các Thầy lại ra, thì nó lên ngọn suối mà kín nước trao᷄ sạch đem về cho ng̀ uống, tức thì liền ph̉ bệnh sốt rét, cù᷄ nổi mụn lên cả và m̀h, mà rụng taóc đi đã hầu hết, cù᷄ ra ghềy guộc, và chg̉ còn sức gì nữa, vì uống nước lá ngón, hay là gióu᷄ độc ở trên rừng chẳy xúô᷄ suối ấy, mà ng̀ uống nước lã chg̉ có nấu, thì càng độc hơn nữa. Cho nên chg̉ trẩy đc̣, thì đầu năm 1780. mới thuyê một chiếc Thuyền hai nén bạc, cho nó chở ng̀ về đến cửa úc, mà lên ở Xuân quang, sao᷄ chg̉ được mấy ngằy, vì Cố Hậu biết tin thì lại sai Vách Tươi đem Thuyền đến cửa úc mà rước ng̀ về Xứ nam, khi ấy là giữa mùa chăy, mà đến ngằy Phục sinh ng̀ làm lễ, thì hai chú᷄ tôi ph̉ nơng hai cảnh tăy, cho ng̀ được qùi lên qùi xuống vì yếu đuối. Sao᷄ chg̉ bao lâu mà ra khỏe ṃ̆h, vì có 3. Thầy cả nước ng̀ Dào᷄ ta ở vuối nhau làm một thì vui lào᷄, mà bổn đạo thì nhiều.

Đến thǵ 6. năm 1780. ấy thì Cố Hậu liền trẩy về nước ng̀ mà đem hai Thầy đi, vì đã có cụ Luis coi saóc Xứ ấy cho m̀h, thì Cụ Luis làm phúc rất mặnh, chg̉ nhg̃ là trao᷄ địa phận m̀h, mà lại giúp địa phận Cố An, vì ng̀ cứ đi quanh năm mà chg̉ có ng̉hi. Lại gánh vác việc Kẻ Sặt làm một cù᷄ Cụ Cần ở trên Xứ Bắc, mà kiện nhău vuối Dào᷄ thánh ở th̀ Roma, thì Tòa th́ đoán rğ̀: Tích Luận Vít vồ Khâm đã đoán cho Dào᷄ th́ đc̣ kiện thì phi đi. Bấy giờ Cụ Cần bàn rğ̀, để cho Dào᷄ th́ một xóm Bến đò. Sao᷄ le Cụ Luis chg̉ chịu sự ấy, mà r̀ğ: Ta đc̣ kiện thì chg̉ cho Xóm bổn đạo Bến đò Kẻ Sặt́. Lại khi Thầy cả Thắng ở trao᷄ Xứ Nghệ cho hai ng̀ nhà m̀h ra haọc ngoài Kẻ Vĩnh, thì Vít vồ Khâm cũ᷄ bảo đến haọc, sao᷄ Cụ Luis chg̉ muốn cho ng̀ nhà ta sang ở vuối Dào᷄ th́, vì Vít vồ chg̉ có trà᷄ haọc riêng. Cho nên ng̀ khất Cố An bên Huện Nam chân, cù᷄ Cụ Cần ở trên Xứ Bác xúô᷄ Làng Gòi, cho đc̣ làm thư về Roma mà xin Lập Tràng haọc, để mà dặy ng̀ nhà ta, thì Tòa th́ có ngượi khen, sao᷄ chg̉ nói đến sự cho ph́, vì nể với Vít vồ, h. là có lào᷄ tham. Cho nên cụ Luis cuết trẩy về nước ng̀ mà làm việc Dào᷄, kẻo váng mặt thì vắng mlời, cù᷄ nghĩ rğ dù Cố Hạu đã trẩy sang th̀ Roma, thì cũ᷄ chg̉ làm đc, ví thói nước ng̀ có kính chuộng nhg̃ Thầy cả con nhà sang trạo᷄ như Thầy cả Nhu, Thầy cả Điểm, thì hơn con nhà thứ dân, mà Cụ Luis là con quan blớn th̀ Milao᷄, mà anh em họ hàng ng̀ là nhg̃ Cadinale trao᷄ Tòa th́, mà ví bằng ng̀ chg̉ sang Anam thì cũ᷄ là Cadinale, vì Cadinale là nhg̃ con nhà sang trạo᷄, dù chg̉ làm Thầy cả mà chịu 4. chức thì cũ᷄ đc̣ làm Cadinale.

Ấy vậy ng̀ đã măy cuần áo Phươ᷄ tây, cù᷄ đã thuê Tầu Đại m̆h cho đc̣ trẩy sang Quảng đou᷄, cù᷄ đem Thầy cả Đạt là anh Thầy cả Cuinh ra ở chực một họ ngoài cửa biển, để nói truyện vuối các bổn đạo khi đến thăm viếng, kẻo ng̀ lắm việc, cù᷄ đã dặn tôi coi saóc của ng̀ dùng, mà rằng: Khi trć thầy còn lạ lùng, cho nên đã vợt qua biển Anam, mà lại ph̉ sang ở Quảng đou᷄ 4. tháng, sao᷄ bây giờ đã biết. Nghĩa là dải biển từ cửa Lác cho đến cửa Mèn, là hơn một ngằy đàng, mà nhg̃ bổn đạo, thì khi giở về liền đâm Tam ban xuống mà vào đất, chg̉ ph sang Quảng đou᷄, đoạn mới thuê Tầu Đại minh mà sang Anam. Sao᷄ cũ᷄ ngăn trở như khi trć ng̀ ở ngoài La phù mà tuan trẩy vậy, vì chiếc Tầu ng̀ đã thuê thì quan cho ph́ đao᷄ có 60. quan tiền gạo để mà ăn đàng cho đến Đại m̆h, sao nó đao᷄ quá lạm, thì quan liền bắt. Hai chúng tôi xuống đến Cát vàng là nơi Bến Tầu đậu, đoạn lại giở ra ngoài Cồn mới thì đã khuyê. Khi ng̀ biết tin ấy thì rğ̀: Đêm năy thầy cầu nguyện, sáng ng̀ làm lễ, xin cho biết ý Đ.C.B. chg̉ định cho Thầy trẩy thì giở về. Đến đầu canh năm thì ng̀ lễ Miſsa, đoạn thì truyền dọn đồ xuống thuyền mà trẩy, vì họ Mèn đã đem thuyền đến đấy mà chực rước ng̀ về cho kẻ liệt.

Khi Vít vồ Khâm biết tin rğ̀ ng̀ chg̉ trẩy đc̣, thì làm thư mà nói thí dụ rğ̀: Ou᷄ th́ kia đến thăm em m̀h, mà bà Mụ ấy xin ở lại, thì ou᷄ th́ ấy chg̉ chịu ở lại, cho nên em ng̀ ph̉ cầu xin cù᷄ Đ.C.B. làm mưa xuống thì anh m̀h chg̉ về được, liền ph̉ ở lại mà an ủy em, cũ᷄ như tôi đã xin ng̀ ở lại, mà ng̀ chg̉ chịu ở lại, thì tôi cầu xin cho ng̀ chg̉ trẩy đc̣, thì ph̉ ở lại cù᷄ tôi. Thí dụ ấy thì rất khiêm nhừơ᷄, chg̉ nhg̃ là sợ khi ng̀ tuan trẩy về Roma, mà lại có kính chuộng ng̀ là kẻ sang trạo᷄ cù᷄ thou᷄ thái, vì nhiều lần gọi ng̀ đến mà hỏi việc nọ việc kia, nhất là khi có thư Tòa thánh, cù᷄ nhg̃ việc rối trao᷄ nước, mà khi Cụ Luis đoán thì Vít vồ liền cứ, cho nên ng̀ nói rğ̀, Vít vồ nó yêu tôi vì hai con sách này. Khi Vít vồ Khâm cáo Bổn cuốc đưa xác Vít vồ Bê có nhà táng thì cũ᷄ gọi Cụ Luis đến mà xem mẫu nhà táng. Khi đc̣ thư Tòa th́ truyền cấm nhà Thầy chg̉ đc̣ sang nhà Mụ, cù᷄ truyền rğ̀ Thầy cả giải tội thì ph̉ có phên, thì cũ᷄ gọi Cụ Luis đến, cù᷄ bàn rğ̀ như thể ấy thì tôi ph̉ gưởi thư cho các Thầy cả, sao᷄ Cụ Luis thưa rğ̀: Việc cấm ng̀ nhà Thầy chg̉ đc̣ sang nhà Mụ, là việc bên ng̀, vì bên chú᷄ tôi chg̉ có nhà Mụ. Bằng Phên giải tội thì các Thầy cả chú᷄ tôi có đã lâu. Cho nên Vít vồ mới chg̉ gưởi thư cho các Thầy cả Dào᷄ ta, vì sự khôn ngoan ng̀ thì như cái thuẫn mà che đỡ mọi miếng. Như khi Vít vồ Khâm đến Làng Cao mộc, mà nghe thấy đaọc kinh ou᷄ th́ Ignacio cù᷄ kinh ou᷄ th́ Phanchicô Xavier thì ng̀ nói vuối Thầy cả Đẩu rğ̀: Thầy chg̉ cấm, sao᷄ muốn cho Thầy cả bảo ng̀ nhà đaọc 2. kinh ấy ở trao᷄ nhà cơm, mà đừng đaọc nhà thờ, cũ᷄ như bên Dào᷄ th́, thì đaọc kinh ou᷄ th́ Domingo, cù᷄ kinh ou᷄ th́ Thomaso ở nhà cơm mà chg̉ có đaọc ở nhà thờ. Đến sau Thầy cả Đẩu kể truyện ấy lại cù᷄ Cụ Luis, thì ng̀ bảo rğ̀: Sao Thầy cả chg̉ thưa rğ̀: Ví ou᷄ th́ Domingo cù᷄ ou᷄ thánh Thomaso chg̉ có giảng Đạo Phươ᷄ đou᷄, cho nên các Thầy ấy đaọc trao᷄ nhà cơm, sao᷄ le ou᷄ th́ Ignacio, cù᷄ ou᷄ th́ P. X. có giảng Đạo Phương đou᷄, cho nên chú᷄ tôi ph̉ đaọc ở nhà thờ để cho các bổn đạo đc̣ biết cou᷄ nghiệp ng̀ mà kính chuộng.

Sao᷄ khi Vít vồ Khâm đến Xứ Cụ Luis thì bảo chú᷄ tôi rğ̀: Việc kinh sách giảng giải thì chú᷄ con cứ thói đã quen mà làm, vì Thầy đến đây thì chỉ có một việc đi làm ph́ Confirmacao᷄ cho bổn đạo mà thôi. Khi ấy Thầy cả Chấn Dào᷄ th́ ở trên Cồn Mèn liền xuống Làng Gòi, cù᷄ cậy thế, vì có Vít vồ Khâm ở trć mặt m̀h, thì nghĩ rğ̀ đc̣, liền xin Cụ Luis cho ph́ m̀h đến nhà thờ Họ Man tử mà làm lễ traọ᷄, ng̀ hỏi rằng vì làm sao, Thầy cả ấy thưa rğ̀ bởi vì nhà thờ tôi chật, thì ng̀ nói rğ̀ ou᷄ muốn cho rọu᷄ thì ra làm ngoài bãi biển, sao᷄ chg̉ đc̣ làm lễ nhà thờ trao᷄ địa phận tôi, vì ng̀ đã biết rğ̀ Thầy cả ấy có ý tìm chước mà đến dụ bổn đạo, cho nên nói nhiều điều. Bấy giờ Vít vồ ở lặng, sao᷄ khi về đến họ Dào᷄ th́́, thì mới nói rğ̀: Hôm nay Cụ Luis mắng Thầy cả Chấn trước mặt bổn đạo, thì có xấu hổ, vì Thầy cả ấy đem bổn đạo đến rước Vít vồ về địa phận m̀h, mà lại xin ph́ ở giữa nhà khách là nơi tróu᷄ trải, thì ng̀ ph̉ nói. Lại một Thầy cả Dào᷄ th́ đến xưng tội, thì Cụ Luis chảng giải, mà bảo rğ̀ vì Thầy cả đến tranh bổn đạo Cô An nơi ấy, Thầy cả ấy thưa rğ̀: Đức Thầy dặy làm phúc chung, thì ng̀ nói rğ̀ chg̉ ph̉ làm phúc chu᷄, vì địa phận nào địa phận ấy thì đã có Thầy cả cai. Sự ấy cũ᷄ đến tai Vít vồ, sao᷄ chg̉ dám nói sự gì đến cụ Luis. Cũng như một lần tôi cù᷄ Thầy Tôn ph̉ lo, vì hai chú᷄ tôi vào Xốm bổn đạo ta ở Bến đò Cốt Lâm, mà thấy kinh Thánh Mẹ, vì ng̀ nhà Dào᷄ th́ viết cho con trẻ haọc, thì Thầy Tôn viết Bài thờ Tu hú vào trao᷄ tờ giấy kinh ấy, đoạn liền đi, thì ng̀ nhà Dào᷄ th́ liền vào mà hỏi, thì thấy thơ Tu hú, cù᷄ sao khẩu lấy nhg̃ mlời chúng tôi nói, h. là việc làm mà cáo Vít vồ, vì thơ ấy nói phạm, thì Vít vồ giận mà trách qủâ. Sao᷄ le Cụ Luis giúp kín nhiệm thì đc̣ bằng yên, vì ng̀ bảo rğ̀ Tôn ph̉ lên cáo, thì Bỉnh ph̉ làm chứng, Đoạn ng̀ đaọc cho chú᷄ tôi viết mà thưa lại, cù᷄ cho Thầy Miêu đem thư đối tụng. Khi Vít vồ thấy tên chú᷄ tôi, sao᷄ biết là nhg̃ mlời cụ Luis, liền truyền phao᷄ thư ấy lại mà phú cho Thầy MIên lại dem về cho chú᷄ tôi, mà chg̉ có nói đến việc ấy nữa.

Đến năm 1786. ng̀ đang kiệu ảnh cù᷄ làm ph́ Làng Cẩm hà, mà thấy thư Xứ Bác nói rğ̀ Cụ Cần đã qua đời, thì ng̀ biết m̀h rằng chết, mà nói rğ̀: Thư nằy chg̉ ph̉ là cái thư, là một tin thiên thần bảo tôi ph̉ dọn m̀h, vì các anh em chúng tôi sang Anam làm một vuối nhau thì đã chết hết, cũ᷄ như Đòu᷄ hồ đã đánh giờ thứ 7. thì sang thứ 8., liền bàn vuối tôi làm một việc kín nhiệm cho cháo᷄, sao᷄ chg̉ kịp, vì về đến nhà Đou᷄ biên, thì nğ̀ mòu᷄ 2. tháng 9. liền ph̉ bệnh nhức ở trên đầu gối, thì đău đớn quá lắm, sao chảng ai biết thuốc men nào, vì da chân ng̀ thì chảng có đổi sắc mà biết rğ̀ có mủ, cho đến tháng 11. thì Cụ Chính Tru᷄ mới bảo rğ̀ đi tìm thầy thuốc vô Đạo ở Huện Thiên bản, thì ou᷄ ấy mổ trên đầu gối, trć thì thấy nhg̃ mắu tươi, sau mới thấy mủ, mà mủ ra 4. tháng, cùng nằm một bề bên tăy hữu mà chg̉ giở m̀h đc̣, thì nát thịt ra một vạng sườn ấy từ chân cho đến đầu, mà xem thấy xươ᷄ sườn, sao᷄ ng̀ chg̉ có kêu, một chịu khó bằng lào᷄, cho đến ngằy mòu᷄ 2. thǵ 3. năm 1787. thì mới qua đời, là ph̉ bệnh 6. thǵ chẵn.

Chg̉ nhg̃ bấy nhiêu sự khó ấy như lời tôi đã kể khi ng̀ ở ngoài La phù, cù᷄ khi ng̀ ph̉ bệnh mà qua đời, mà lại khi ra khỏi th̀ Roma mà trẩy sang Phươ᷄ đou᷄, thì ph̉ đi thâu ngằy thâu đêm 26. nğ̀ liên, cho cháo᷄ kịp xuống Tầu, kẻo khi phá Dào᷄ mà chg̉ trẩy đc̣, vì đã xôn xao. Khi đến Qủa᷄ đou᷄ thì ph̉ ở lại 4. đầy thǵ, mà sai ng̀ Đại m̆h đem thư sang Anam cho Bề trên Phan đc̣ biết, sao᷄ ng̀ đã qua đời thì bề trên An sai Thầy già Luan cù᷄ Thầy Huân đi rước. Khi về đến cửa Lác mà các cụ vừa lên khỏi đất rồi, thì kẻ cướp liền theo vào mà đánh nhău vuối cuân khách, đến khi kẻ cướp đc̣ thì đốt Tầu cù᷄ giết hết cuân khách, còn sóu᷄ sót một đứa thì nó bát đền, mà chg̉ đền thì nó cáo quan rğ̀: Bởi vì Tầu nó đưa các Cụ vào đấy thì ph̉ kẻ cướp. Bấy giờ thì Bề trên Hậu ph̉ đút tiền bạc cho nó ngậm miệng lại mà giở về nhà minh, kẻo nó lại cuếy hôi ra, vì là thì cấm Đạo, mà mới chém hai cụ Dào᷄ th́ vừa rồi.

Ba Ou᷄ thì ở cửa Lác mà trẩy vào Xứ Thanh Xứ Nghệ, 3. Ou᷄ thì trẩy lên Làng Gòi, khi thuyền xuống rước thì chg̉ thấy thuyền quan, cù᷄ chg̉ biết tin rğ̀ quan Trấn nam xúô᷄ kinh lược. Đến đêm thuyền ấy giở về làm một cù᷄ hai chiếc thuyền đưa, liền gặp 3. chiếc thuyền chiến xuống gió canh, mà đậu khúc sou᷄ ấy, cù᷄ thấy thủa mai nhớp nhánh. Cuân canh hỏi rğ̀ Thuyền nào. Ou᷄ vách Tươi liền thưa rằng: Thuyền dân Xã Cuần anh chú᷄ tôi lên lới quan blớn. Cuân canh bảo rğ̀ chg̉ đc̣ lên bây giờ, đc̣ dịp ấy thì ou᷄ vách Tươi liền bảo rằng: Thuyền Thủy cơ kia ph̉ lui xuống, thì Thuyền các Cụ đi biết ý rğ̀ nói vuối m̀h, mà cho làm Thuyền Thủy cơ đưa quan viên Hàng xã, liền lui xuống một chút, cho đc̣ dọn đồ lên đất, vì chg̉ vào sou᷄ Làng Gòi đc̣, thì ph̉ đi tắt cánh bãi ấy, nhg̃ chu᷄ cù᷄ cói, và nhg̃ ngòi cù᷄ lạch, chu᷄ cói thì nhiều nơi nó đã cắt vào máo᷄ lợn, đi thì như đạp những chou᷄ gai, cù᷄ lội nhg̃ ngòi lạch, có nơi cũ᷄ lụt đầu, h. là đến cổ, cho nên Cụ Luis ph̉ hư mất một cái đòu᷄ hồ, vì đeo trao᷄ m̀h mà ph̉ nước mặn. Sự ấy thật là ph́ lạ mà che con mắt cuân canh, dù cách một đội ném, mà sáng Blang suông, thì nó chg̉ xem thấy nhg̃ ng̀ lội lên lội xuống mà khuân đồ. Sao᷄ còn để lại trao᷄ thuyền một sọt trúng cù᷄ một thảm đường, đến sáng ngằy mới chèo lên mà giả làm đi lỡi quan Trấn đậu ở trên Dồn ngã tư là khúc sou᷄ trên.

Dào᷄ ou᷄ th́ Augutinh có cậy cố Hậu khi trẩy về Roma, thì ngờ là Thầy cả m̀h đã sang, cho nên ou᷄ Ngãi Tả lấy Thuyền Gia hộ mà sang rước Cụ Luis cù᷄ Cụ Cần đem về Kẻ Nam, thì ou᷄ Lẽ Lãm mới đem Thuyền đến Bến đò Khàn mà rước Cụ Cần về Xứ Bác. Ou᷄ chính Thận thì đến rước lấy Cụ Luis đem về Vạn huạch, thì ng̀ cứ ở nhà bổn đạo, vì chửa có nhà Thầy, đến sau đã bằng yên thì ng̀ mới Lập nhà Thầy ở trao᷄ Làng ấy. Sao᷄ khi trć Làng còn sợ, thì ng̀ ph̉ ra ở một nhà ngoài đàng vào Bến đò đou᷄, cũ᷄ như Cụ Cần chg̉ dám ở trao᷄ Làng Kẻ Mốt, thì cứ ở Thuyền Thủy cơ dưới sou᷄.

Đang khi Cụ Luis ở Vạn Huạch thì ph̉ bệnh nặng đã hầu chết, khi bấy giờ tôi chửa ở vuối ng̀, sao᷄ có đi vuối Thầy thuốc mà đến thăm, thì thấy bất tỉnh nhân sự. Đến sau ng̀ khỏe ṃ̆h, thì chg̉ họ nào dám rước, sao᷄ ng̀ cả cuết mà đến, cù᷄ chg̉ báo tin, thì dần dần bổn đạo liền quen mà chg̉ còn sợ nữa, thì ng̀ mới đi làm phúc cả và phủ Thái Bình, cù᷄ 3. Huện bên Xứ đou᷄, mà lại lên thăm Cụ Cần ở trên Xứ Bác, cù᷄ cứ đi ban đêm, mà khi ph̉ đi ban ngằy, vì xa đàng, thì bôi thuốc cho đen, cù᷄ cứ đội nón cụp và mặc áo tang. Mọi sự đồ làm lễ thì ở trao᷄ tăy nải, mà năm Mẫu tuất thì ph̉ đem đi một hai bát gạo kẻo bổn đạo ph̉ lo lắng, có khi ng̀ cũ᷄ giả làm Đầy tớ mà măng đồ cho kẻ dẫn đàng, cũ᷄ như ou᷄ th́ Phanchicô X.^er vậy, ấy là khi ng̀ ở Xứ đou᷄ cù᷄ phủ Thái Bình.

Sao᷄ khi ng̀ vào ở Huện Nam chân cù᷄ Huện Giao Thủy thì bổn đạo tranh nhău mà rước, vì họ nào cũ᷄ muốn lễ traọ᷄, đi đâu thì gòu᷄ gánh, thuyền bè, vão᷄ dá. Ngày lễ trạo᷄ thì phao᷄ 5., 4. gian màn, cù᷄ 3., 4. kiệu, mà chiêng kêu tróu᷄ giáo᷄, bổn đạo ăn mặc mà tìm đến nhà thờ, thì như nhg̃ kẻ kéo nhău đi xem hội. Chg̉ nói nhg̃ nơi có sức lực, vì đã quen chịu lễ traọ᷄, nói một Họ Man đời là nhg̃ kẻ hèn cu᷄̃ muốn kiệu ảnh, cu᷄̀ lễ các th́, và lễ linh hồn, thì quan viên vô Đạo Làng ấy cu᷄̃ muốn cho nở mặt m̀h, Liền đem tróu᷄ đình vào rạp mà áp đám, cùng nghe truyện Cụ Luis nói thì ai cu᷄̃ muốn nghe. Lại khi con ou᷄ Cuận Thạc cai Phấn Tiểu đem cuân xuống đáo᷄ cửa Hà Lạn, mà ở chu᷄ quanh nhà thờ, sao᷄ chảng có phạm đến nhà Thầy, mà Tảo᷄ Sự là Thầy Phấn Tiểu thì vào xem lễ 3. Vua, khì Thầy cả dơng m̀h th́ mắu th́ D.C.J, thì cất mũ xuống, cu᷄̃ như bổn đạo, mà khi ou᷄ ấy vào nói truyện vuối cụ Luis thì chg̉ muốn ra, vì nghe ng̀ khéo nói, cù᷄ tỏ tường như ng̀ Anam, mà chg̉ ph̉ ai thou᷄ sự, chg̉ nhg̃ là ng̀ biết thế cách nói truyện vuối quan Trều đình, mà lại nói vuối các Tướng giạc khi ở Thuyền Cuận Mèo nữa. Cho nên khi Nhà cả Cóu᷄ đã qua đời, thì Tỏu᷄ Thành ở Trang Hải Huệt, nghĩ r̀ğ chg̉ còn ai bênh, thì giả làm đón Ngô thị Nhậm mà bát Cụ Luis, vì thấy bổn đạo đi rước thì đi qua Làng ấy, mà khi vảo᷄ về đến đấy thì nó liền bát. Sao᷄ ng̀ chg̉ sợ, vì cứ nói truyện vuối nó trao᷄ đêm ấy, đến sáng ngằy lại về Làng Gòi mà làm lễ, cùng cứu lấy nó kẻo quan họ Bắc Trạch đáo᷄ Đồn cậy vou᷄ làm hại, vì quan ấy hỏi rğ̀, có bát đc̣ tù mà chg̉ thấy nộp, thì nó liền khốn. Sao᷄ ng̀ chg̉ cứu đc̣ đáng khác, vì ou᷄ Trưởng Tỏu᷄ trao᷄ Huành nha, là Tỏu᷄ đàn anh biết tin ấy, liền cất nó mà chảng cho làm Trưởng Tỏu᷄ Trang Hải huệt nữa, vì làm cho mất tiếng Hàng Tỏu᷄, thì nó ph̉ xấu hổ, vì nhg̃ kẻ vô Đạo trao᷄ miền ấy lại chê cười nó là kẻ nghịch đảng, cù᷄ bất nhân, vì khi Cụ Luis ghềy dựng cho Làng Gòi làm nhà thờ mới, cù᷄ lễ phục sinh mà kiệu ảnh, thì các họ cả và Xứ điều đến kiệu ảnh, vì có nhiều kiệu, thì Tỏu᷄ Thành là Trưởng Tỏu᷄ Trang Hải Huệt cũ᷄ đến kiệu ảnh mà đi vuối ng̀ làm một, vì khi ấy nhà cả Cóu᷄ còn sóu᷄ mà đang Trấn nam, cho nên nó cũ᷄ thào᷄ phao᷄ nhi mĩ, vì nó thấy có khách quan Trấn xuống đấy mà cũ᷄ chg̉ dám phạm. Trao᷄ tiệc lễ ấy 3. lần kiệu ngằy thì kiệu 7. sự thươ᷄ khó Đức Bà, nğ̀ thì kiệu cất xác D.C.J., ngằy thì kiệu sóu᷄ lại, kiệu Đức Bà cù᷄ kiệu các thánh thì đô tùi ng̀ nữ, mà quan viên họ nào, thì ph̉ đi kheo kiệu họ ấy mà đaọc kinh. Kiệu Câu rút thì 12. đô tùi, mà kiêụ cất Xác thì 24. đô tùi, là nhg̃ ng̀ nam các họ hàng xứ, vì blai Làng Gòi thì ph̉ canh giờ mà chg̉ đc̣ vào đấy, sáu chục đèn lòu᷄ thì chia ra các kiệu, mà đô tùi ng̀ nữ thì Noven càm đèn lòu᷄, đô tùi đàn ou᷄ thì ng̀ nam càm đèn lòu᷄. Kiệu Câu rút thì săng the để trên đỉnh mồ, mà các bợc mồ thì nhg̃ thiên thần đứng chầu chực, cù᷄ khó mặt, hay là khaóc laóc mà thương Chúa m̀h. Hai kiệu ấy thì đàn bà khiêng ch̉g nổi, vì hai cỗ đèn ấy là của ou᷄ Tuần Khuong cù᷄ ou᷄ Cóu᷄ Yến đã sám mà làm việc ou᷄ Giáo Lệ, ở họ Bằng phó thì cũ᷄ là bổn đạo xứ ấy. Chg̉ nhg̃ là kiệu ảnh lừng lẩy làm vậy, mà lại khi ng̀ ở Phục sinh họ Hà lạn, thì 3. ngằy ngắm 15. sự thương khó D.C.J., điều ngám mắy đồ, vì trao᷄ xứ ấy có 3. phường, mà 3. họ là Lẳng lăng, cù᷄ Bằng phó, và Đou᷄ biên, khi ấy cuân dù xe Chúa Trịnh cũ᷄ vào nhà thờ mà xem, thì như bổn đạo vậy, vì ngồi lộn làm một vuối các Thầy, mà ở nghiêm trang, lỗ tai thì lắng mà nghe nhg̃ mlời trao᷄ kinh, con mắt thì nhăm mà xem nhg̃ việc làm trên Bàn thờ, sao chg̉ xem thấy ai, vì màn che khuát nhg̃ kẻ mắy đồ, mà mọi việc thì làm cứ hợp cuối nhg̃ mlời trao᷄ sách ngắm, đến khi đã rồi mà ra ngoài thì mới ngợi khen sự khéo léo cù᷄ nghiêm trang. Khi các quan viên dù xe Hà lạn vào hầu Cụ Luis, thì có một ou᷄ nói rğ̀: Năm chém hai Thầy cả rồi, thì nhà Vương bát cuân chầu đạp ảnh, sao᷄ m̀h chg̉ dám, thì ph̉ chặy tiền cho khỏi. Cho nên Cụ Luis có ngợi khen, vì ou᷄ ấy biết rğ̀ là hình tượng Chúa bổn đạo thờ, thì chğ̉ dám phạm, mà bổn đạo thì đạp hình tượng Chúa m̀h, vì năm chém Cụ Gia Cụ Liêm Dào᷄ th́, thì nhiều cuân chầu có Đạo cả lào᷄ dám phạm.

Còn nói một việc nữa cho xao᷄ sự khó Cụ Luis, là khi ng̀ ở Huện Tiên miê᷄ mà ph̉ chặy giặc, vì bất thình lình thì nó vào đốt nhà Tru᷄ úy Kim, đoạn liền kéo lên mà phá Tỏu᷄ Xuân lai, thì ng̀ xúo᷄ Thuyền Tam ban mà ra ẩn ngoài đòu᷄ lúa, sao᷄ các Làng cũ᷄ ra ẩn ngoài cảnh đòu᷄ ấy, cho nên nó biết mà ra tìm, thì thấy nhg̃ Thuyền bè cù᷄ của cải chở ra đấy, thì nó lấy gọn, vì thuyền m̀h nó lại chở của m̀h mà đem ra sou᷄ cái. Khi nó đến gần thì ng̀ liền sút xuống nước, mà lách vào ấn trao᷄ đòu᷄ lúa cho xa thuyền sao᷄ khi nó đến thuyền mà dức lác vuối ng̀ nhà, thì ng̀ nghe tiếng, mà biết rằng giặc đã lấy hết của ng̀ ở trao᷄ thuyền, cù᷄ nghĩ rğ̀ nó đã bát ng̀ nhà thì thương. Bấy giờ ng̀ liền khoét bùn xuống một lỗ cho sâu để mà ngồi, thì ngập đến cổ mà sấp mặt xúô᷄ nước, sao᷄ bọn khác nó đi tìm ngoài cánh đòu᷄ ấy mà thấy lướt cây lúa, liền theo dấu mà vào thì thấy ng̀ ngồi đấy, liền hỏi rğ̀ nào của cải để đâu, thì ng̀ ngấc mặt lên, cù᷄ che lấy mũi m̀h kẻo nó biết là ng̀ Phươ᷄ Tây, cù᷄ giả làm sợ mà chg̉ nói kẻo nó biết tiếng là đàn ou᷄, một lấy ngón tay mà trỏ vơ ra bên ruộng lúa ấy, hình như bảo rğ̀ của để đấy, nó liền đi tìm thì thấy, vì của cải ng̀ ta đem ra kháp cả và cánh đòu᷄ ấy, khi ấy giặc chg̉ có bát đàn bà, một nói rğ̀ m̀h đã thấy con gái nhà giầu ấn ngoài đòu᷄ lúa, vì nó thấy ng̀ tráng trẻo, thì ngờ là đàn bà. Đến khi đã hầu tối, mà giặc đã kéo xuống nói đại cuân đáo᷄ ở bên đò đou᷄ xuên, thì bổn đạo Xuân quang mới ra ngoài cánh đòu᷄ đầm ấy mà tìm Cụ Luis, sao᷄ ng̀ nghĩ rğ̀ cuân giặc đi tìm thì cứ ở lặng mà chg̉ thưa, vì nó cứ gọi rğ̀ Cụ ở đâu, mà ng̀ chg̉ quen tiếng nó, đến sau nó gọi Cụ ở đâu thì về, giạc đã xuống thuyền hết, thì ng̀ mới biết là bổn đạo đi tìm, liền thưa lên, thì nó đến rước mà đem lên thuyền, đến đêm mới về đến một nhà ở Xóm gần đầm, là nơi ng̀ ra ấn đấy mà đi, thì thấy nhg̃ đỉa cắn cả và m̀h cho đến mặt, mà nhg̃ mắu chảy ra, vì ngồi ở dưới ruộng lúa cả ngằy. Sự ấy khi Cố Hậu trẩy về Roma, có nói chuyện vuối nhg̃ bà sang trạo᷄ là họ hàng cụ Luis, thì phô bà ấy lấy khăn mà lọt nước mắt m̀h, vì thương xót ng̀ ph̉ khốn nạn, cho nên Thầy cả giữ việc nhà sang trạo᷄ ấy, mới nói vuối Cố Hậu rğ̀, xin ng̀ đừng nói truyện ấy nữa, kẻo phô bà ấy khaóc laóc.

Ấy là nhân đức Cụ Luis bỏ sự phú qúi cù᷄ sự sang trạo᷄, mà ở khó khăn cùng khiêm nhường, vì ng̀ là con quan blớn ở th̀ Milao᷄, cù᷄ là kẻ trị dân, vì đất ấy chg̉ có Vua, thì quan cou᷄ đòu᷄ trị, mà nhà ng̀ thì có 30. con ngựa kéo xe, của cải thì dư dật, mà Cha làm quan nào thì con lại làm quan ấy, cho nên Cha ng̀ muốn lấy vợ cho con để nối dào᷄, thì hỏi một bà sang trạo᷄ cho ng̀, sao᷄ ng̀ chg̉ chịu lấy vợ mà muốn vào Dào᷄ D.C.J., thì Cha chg̉ dám ép, khi ng̀ đã vào Dào᷄ mà khấn ở khó khăn, thì bà sang trạo᷄ ấy cũ᷄ bắt chước ng̀ mà vào Dào᷄ ng̀ nữ, cho nên nhà ng̀ chg̉ còn ai nối Dào᷄, vì có hai anh em điều chg̉ muốn lấy vợ chòu᷄. Trć khi ng̀ trẩy sang Anam, thì mới làm thư ở daọc đàng mà gưởi về giã cha.

Bởi vì Cụ Luis là con nhà sang trạo᷄, cho nên chg̉ nhg̃ là Vít vồ Khâm có kính chuộng khi ng̀ còn sóu᷄, mà lại khi đã qua đời, vì khi ng̀ ph̉ bệnh thì Vít vồ đến thăm, mà khi ng̀ qua đời thì sai nhiều thầy cả Dào᷄ th́ đến đưa xác, khi đã tang xác đoạn thì Vít vồ lại đến mà làm lễ mồ cho ng̀, cù᷄ nói rğ̀: Làm lễ mồ cho Cụ Luis, thì ph̉ làm như cách làm lễ mồ cho Vít vồ, hay là quan Trấn thành, chg̉ ph̉ làm như Thầy cả khác, vì ng̀ là kẻ sang trạo᷄, thì ph̉ có 4. Thầy cả ngồi 4. gaóc, mà Thầy cả chính tiệc thì ngồi dưới cuối mồ, cù᷄ cứ lượt mà đi rẳy nước ph́ cù᷄ xông hương, thì cũ᷄ như 5. lễ. Lại đến cuối năm 1787. là năm Cụ Luis qua đời, thì Cụ Thiều Cụ Cuyền ở Roma mà về, cù᷄ đem tiền bạc về cho Cụ Luis, vì họ hàng ng̀ gưởi sang, thì Vít vồ Khâm lại gưởi blả mà chg̉ dám tiêu. Ví bằng ng̀ còn sóu᷄ thì mọi năm mọi gưởi tiền bạc sang, mà mỗi một năm là 800. quan tiền.

Khi hai cụ ở Roma mà về thì phải lên ở Tru᷄ linh, sao᷄ đến ngằy mòu᷄ 2. tháng 3. năm 1788. là ngằy giỗ đầu, thì chú᷄ tôi xin Vít vồ Khâm cho hai Cụ về Đou᷄ biên, mà làm lễ mồ cho Cụ Luis thì ng̀ chg̉ chối, một dặn rğ̀ khi rồi việc, thì lại ph̉ đưa ng̀ lên. Khi ấy bổn đạo Huện Nam chân cù᷄ Giao thủy lại kéo đến thì cũ᷄ đou᷄ như ngằy cất xác, cù᷄ khi Vít vồ đến làm lễ mồ cho ng̀ là 3. lần, thì bổn đạo điều khaóc laóc.

Lễ Miſsa thì chú᷄ tôi xin các Thầy cả Dào᷄ ta, cù᷄ Dào᷄ th́, và Bổn cuốc điều làm cho ng̀ nhiều lễ. Lễ mồ thì kể chg̉ xiết, vì khi đưa xác ng̀ rồi, thì còn để mồ ở nhà thờ Làng Đou᷄ biên một tháng, mà mọi ngằy điều làm lễ mồ cho ng̀, đến khi đã rồi tiệc ấy, mà Cô An đi làm phúc hết Huện Nam chân thì sang Giao thủy, từ cồn mới cho đến Cồn mèn, thì các họ điều xin lễ mồ cho Cụ Luis, vì bổn đạo có lào᷄ nhớ nghĩa ng̀, chg̉ nhg̃ là cả và họ xin chu᷄, mà lại nhiều kẻ xin riêng cho ng̀, cho nên Cụ Đẩu nói rğ̀: Cụ Luis chết thì Cố An ăn nhân mệnh, nghĩa là đc̣ nhiều tiền. Đến nam 1793. mà tôi làm Thầy cả cũng về Đou᷄ cường, Đou᷄ biên, cù᷄ Xứ đou᷄ mà làm lễ mồ cho ng̀, thì cũ᷄ có kẻ xin, vì thấy tôi là ng̀ nhà ng̀, thì lại nhớ đến cou᷄ nghiệp ng̀.

Bấy nhiều sự tôi chép vào đây, để cho các Thầy hậu sinh đc̣ biết mà làm văn mồ cù᷄ giảng đám, vì còn trou᷄ cậy lào᷄ lành D.C.B. thương, mà lại đc̣ giở về Anam, thì làm việc cải táng cho ng̀, như lào᷄ tôi ước ao, cho đc̣ giã nghĩa ng̀, vì đã cơm nặng áo dằy từ bé đến blớn, thì là Cha linh hồn và xác, mà lại tin dùng, thì phú cho mọi sự của khinh vật trạo᷄ ở trao᷄ tay m̀h, mà quên làm sao đc̣, cho đến nỗi ng̀ đã phú tôi cho Cụ chính Tru᷄, mà Vít vồ Joao᷄ chửa biết mặt, thì đã biết tên, sao᷄ le khi chú᷄ tôi làm việc đưa xác ng̀, thì có kẻ nói rğ̀, làm đoạn thì tăy áo quăy còu᷄, vì sợ để sự khó lại cho m̀h. Cho nên anh em chú᷄ tôi ở lại Xứ ấy mà giúp Cố An thì ng̀ cũ᷄ dùng tôi, thì Vít vồ Phê cũng muốn bát chước mà phú thác cửa nhà ng̀, cù᷄ bổn đạo Làng Bùi chu cho tôi, đến khi tôi bỏ mà đi, thì ng̀ nói vuối kẻ khác rğ̀: Thầy thấy Cụ Luis cùng Cố An có dùng Thầy cả Bỉnh, thì Thầy cũng muốn dùng, sao᷄ chg̉ khá. Khen nhg̃ kẻ nói phạm đến Thầy Dào᷄ D.C.J., mà chg̉ khen nhg̃ kẻ kính chuộng, khen nhg̃ kẻ bất nhân, mà chg̉ khen nhg̃ kẻ có nghĩa. Sao᷄ le chg̉ thấy ai che ou᷄ th́ Moiſses, vì trao᷄ Sấm Truyền có nói rğ̀: Ng̀ đã ở trao᷄ đền Vua Pharaó 40. năm, mà lại bỏ vì thấy Vua ấy làm khốn cho dân Judeo, thì chg̉ muốn vui một m̀h, mà dân m̀h khaóc laóc, liền lên rừng mà chăn chiên cho Cha vợ 40. năm, đoạn mới đưa dân m̀h về đất Tổ Tou᷄, thì cũ᷄ ph̉ đi đàng rừng 40. nam.

Năm 1787.

Là năm Cụ Thiều Cụ Cuyền ở Roma mà về, thì có thư Tòa th́ gưởi cho 2. Vít vồ bên Đou᷄ cù᷄ bên Tây rğ̀, ph̉ truyền chức cho ng̀ nhà Dào᷄ D.C.J. làm thầy cả, vì thấy Cố Hậu đem ng̀ nhà m̀h sang chịu chức Roma, cho nên Vít vồ Khâm cù᷄ Vít vồ Joao᷄ mới bảo chú᷄ tôi đến haọc, mà làm Thầy cả cho đc̣ làm phúc bổn đạo ta, như ý Tòa th́ dặy, thì chú᷄ tôi đã thưa ng̀ hết mọi việc cho đến sự ăn uống, mà ng̀ đã dặy tỏ tường. Sao᷄ đến năm 1789. thì 2. Vít vồ ấy điều chết trao᷄ một tháng, cho nên ra lâu, vì thǵ giê᷄ nam 1793 thì Thầy cả Jacobe mới làm Vít vồ mà giở về Anam, vì Vít vồ thành Macâo, tên là José Marcellino truyền chức trộm cho ở nhà Thầy cả giữ việc Phalansa, thì Vít vồ Jacobe lại truyền chức cho Vít vồ Phê. Bấy giờ 2. Vít vồ ấy mới truyền chức cho 5. anh em chú᷄ tôi làm Thầy cả, sao᷄ chg̉ cứ như ý Tòa th́, cù᷄ chg̉ giữ mlời như 2. Vít vồ trć đã hứa, liền sai đi làm phúc cho bổn đạo Dào᷄ th́, cùng Bổn cuốc, mà bỏ bổn đạo ta đói khát, cù᷄ bát bổn đạo ta chịu lụy Thầy cả m̀h, cũ᷄ như Vua Pharaó bát con cháu ou᷄ Jacob làm tôi ng̀ nć Egypto, mà chg̉ nhớ đến cou᷄ nghiệp ou᷄ Jose, thì tôi mới bỏ nhà Bùi chu mà đi, là nğ̀ 20. thǵ 3. năm 1794. sao᷄ đã cuết sự ấy từ khi mới chịu 5. chức là ngằy mòu᷄ 4. thǵ 8. nam 1793., cho nên đã bàn trộm sự tóu᷄ quan viên bổn đạo Dào᷄ ta đến họp Đou᷄ biên giữa ngằy lễ sinh nhật D.C.J. năm ấy. Đến năm sau thì tôi mới ra mặt mà vào họp Hàng phủ Xứ thanh, cùng lên họp Hàng phủ ở trên Xứ bác và Xứ đuài, thì cũ᷄ có quan viên Xứ đou᷄ Xứ nam lên Xứ Bác cù᷄ kéo ra Kẻ chợ mà lên Xứ đuài làm một cù᷄ tôi. Dù năm trć là năm 1793. thì Thầy Tru᷄, cù᷄ Thầy Nhân, và Thầy Lịch, mà năm sau là năm 1794. thì thầy Ngần đã trẩy sang Macâo mặc lào᷄, sao᷄ trao᷄ năm ấy khi quan viên Hàng Xứ họp ở Kẻ bạc, thì lại xin tôi trẩy, cù᷄ tuan làm tờ bầu, sao᷄ tôi thưa rğ̀ chg̉ lọ là ph̉ làm tờ, vì đã sẳn lào᷄ trẩy, khi chết thì anh em bổn đạo lần hạt 6. Tràng như thói đã lần cho các Thầy cả Dào᷄ ta mà thôi, vì Bề trên thì 7. Tràng, mà Thầy cả trọi thì 6. Tràng, Thầy già thì 3., các Thầy thì một, hay là hai, thì mặc đói nhg̃ kẻ có cou᷄ trao᷄ Dào᷄. Vì việc trao᷄ Dào᷄ cũ᷄ như việc nhà nước, mà thưởng kẻ có cou᷄, sao᷄ khi chg̉ có khua thi, thì biết haọc trò nào là kẻ thou᷄ thái, mà thì bằng yên, thì ai biết cuân lính nào là kẻ ṃ̆h bạo. Quan Vũ thần khi chg̉ đánh giặc, thì ai biết ng̀ là kẻ có tài na᷄ cù᷄ đảm đang, mà có cou᷄ vực nước. Dào᷄ D.C.J. khi chg̉ ph̉ sự khó, thì ai biết bổn đạo là kẻ có lào᷄ trung vuối Thầy m̀h, chg̉ những là Cha linh hồn, mà lại phần xác vì đã cơm nặng áo dằy. Hãy xem nhg̃ ng̀ nhà Mụ Dào᷄ ou᷄ th́ Augutinh trao᷄ nước Anam, khi chg̉ thấy Thầy m̀h sang nữa, vì Dào᷄ ou᷄ th́ Domingô đc̣ kiện, thì phô bà ấy liền cất gòu᷄ gánh mà sang ở bên Bổn cuốc, vì chg̉ muốn chịu lụy nhg̃ kẻ nghịch cù᷄ Thầy m̀h, ấy là nhg̃ đàn bà yếu đuối làm gươ᷄ cho ta đc̣ mặnh sức, mà chg̉ bát chước thì ph̉ xấu hổ, vì đc̣ cá bỏ nơm, thì ai chg̉ cười, vì có nơm thì mới có đc̣ cá, mà cá ăn hay hết, thì nơm hãy còn. Chg̉ khác gì như cây, có cây mới có ngành, vì ngành ngọn bởi cây, mà gốc là cội rể.

Cho nên cúôi thǵ 9. năm 1794. thì tôi vúôi thầy Liễn mới vượt hết 12. cưả biển mà ra đến phố An lang, đầu thǵ 10. liền trẩy sang nứơc Đại mh, mà cúôi thǵ ấy liền đến Macâo, thì thấy có 3. thầy, vì văn Lịch đã bỏ các bạn mà đi ở vúôi Thầy cả Phalansa. Đến thǵ chạp thì tôi mới thuê Tầu cho đc̣ trẩy sang Gôa, là Tiểu Tây dương, cù᷄ là mơi có xác ou᷄ th́ Phanchicô Xavier hãy còn blọn vẹn, vì năm ấy có giặc Phalansa đón ngoài biển, cho nên Tầu Đại Tây dương chg̉ đến Macâo. Bấy giờ Vít vồ th̀ ấy là kẻ đã truyền chực trộm cho Vít vồ Jacobe, liền sợ tôi có tỏ ra chğ, thì làm ngăn trở, mà chg̉ cho Chúa Tầu Macâo chở tôi, thì Chúa Tầu thưa rğ̀, Tiền ng̀ ta thuyê thì tôi đã tiêu, mà chg̉ chở thì tôi biết lấy tiền đâu mà blả, thì Vít vồ ấy mới cho ph́ chở 2. ng̀, sao᷄ chg̉ đc̣ chở Thầy cả, thì tôi liền baỏ Thầy Liễn trẩy vúôi Thầy Nhân, cù᷄ phú hết tiền bạc cho hai Thầy ấy đem đi.

Đến khi 2. Thầy ấy đã trẩy rồi, thì tôi mới mượn tiền để lại cho Thầy Tru᷄ cù᷄ Thầy Ngần ở Macao ăn, mà tôi thì giở về Anam, mòu᷄ 4. thǵ 3. năm 1795. liền đến phố An lang, dù là thì Đỏu᷄ Lý cấm Đạo mặc lào᷄, sao᷄ ou᷄ Phủ Trinh là bổn đạo ta làm quan án 3. châu ngoài ấy, làm phiếu cho tôi về Kẻ chợ, lại có một phiếu Đỏu᷄ Lý nữa, là hai thì vững vàng. Sao᷄ khi tôi đến Kẻ chợ cù᷄ lên Xứ đuài, thì Đỏu᷄ Lý mới phải bát, liền lấy phiếu ou᷄ Đại Tuần Kiểm mà đi cả và Xứ nam Xứ đou᷄ Xứ bác, vì đàng sá thì khám xét mà bát ng̀ Đỏu᷄ Lý: cù᷄ bát ng̀ ou᷄ Huàng Vạn, vì mới thua trận đình tràng quán nghiên. Vả lại đou᷄ tây điều có kẻ thù, mà miệng đàng lưỡi rắn, cù᷄ giang lưới tư bề như kẻ đi săn, vì khi tôi mới về đến giáp ải, thì Thầy cả Trác làm thư cù᷄ cho ng̀ đi rước về Vạn giữa, khi ng̀ nhà Cụ ấy đi tìm, mà thấy tôi ở trao᷄ Danh ou᷄ Án châu mà ra, cù᷄ trú ngoài Hàng phố một nhà vô đạo, mà chúa nhà ấy lại có lào᷄ cu᷄ kính, thì cũ᷄ sợ, vì thì Đỏu᷄ Lý cấm Đạo, mà hai ng̀ nhà Thầy gặp nhău ở giữa đàng thì chg̉ dám chào, sao᷄ Thầy ấy ăn mặc mẫu Dào᷄ th́, cù᷄ đem đaǹ ou᷄ đàn bà kéo vào hàng ấy, c̃u᷄ như nhg̃ kẻ đi lễ mà vào lặy Cụ, cù᷄ đưa thư, và hỏi rğ̀, ng̀ có quen quan Án châu ru, vì chg̉ biết rğ̀ ou᷄ ấy có Đạo, Toi thưa rğ̀, giã ơn Cụ đã có lào᷄, sao᷄ chg̉ sang Vạn giữa đc̣ mà hầu ng̀, vì Thuỳên đã dọn trẩy v̀ê trao᷄ quê, c̀u᷄ chg̉ làm thư thưa lại đc̣, vì đây là ở giữa đàng, thì chg̉ có nghiên bút. Nói sự ou᷄ phủ Trinh có lào᷄, vì mặc áo dài mùi sòu᷄ như quan nội giám, ra đứng cửa Cu᷄ đường mà rước, c̀u᷄ truỳên quạt chè tức thì, và ńói sự Đạo ta bây gìơ trao᷄Ư quê nghẹt lắm, thì tôi ph̉ làm một cánh phiếu để cho Cụ trẩy về Kẻ chợ, mà chg̉ đợi cho tôi xin, v̀i có ý ấy, sao᷄ hãy còn nói sự ở Macao m̀a về, mà nghe r̀ğ ng̀ ra ngoài ǹăy thì đến thăm. Chg̉ nhg̃ lần nằy, mà lại lần trć khi ou᷄ ấy làm quan Vũ phần sút mà về Kẻ chợ liền gặp tôi đi họp hàng phủ, tức thì liền truyền cho cuân Đàng trao᷄ vão᷄ lên Kẻ bạc cho chác. Sao᷄ đị chg̉ cậy lâu, vì đang án 3. châu là nửa Xứ An qủang liền ph̉ bệnh mà chết.

Khi tôi ở Xứ nam thượng mà xuống nam hạ cho đc̣ thăm Cố Định cù᷄ Cố An, thì 2. ou᷄ hãy còn ản ở nhà bổn đạo, mà đang khi tôi ở Cửa lác cù᷄ Cố An, thì Cụ Duệ liền đến, mà Thầy Bá thì đem thư Vít vồ Phê cho tôi, cho nên tôi chg̉ ở Cửa lác mà lên Đou᷄ cường, thì hai ou᷄ ấy lại theo lên Đou᷄ cường, bấy giờ tôi liền trẩy sang Hà lạn, chg̉ ph̉ là sợ, vì khi trć c̃u᷄ là con một nhà cùng nhău, sao᷄ bấy giờ như thủy thì khắc nhău vúôi hỏa, cù᷄ có làm thư thưa lại, vì thầy Bá vật nài, mà chg̉ khó thưa, vì ng̀ nói nhg̃ mlời ngọt ngào r̀ğ: Cha nghe tin con đã giở về Anam thì Cha mừng, sao᷄ Cha tìm đến nơi con ở thì khó, mà con đến nơi Cha ở thì dễ như khou᷄, thì xin con hãy đến thăm Cha. Thưa r̀ğ: Tôi chg̉ đáng là con, sao᷄ bởi vì Đức Thầy xưng m̀h là Cha, thì tôi mới dám nói là con, con đã về đây, sao᷄ còn bận việc, chg̉ tŕc thì sau, khi con xao᷄ việc, thì sẽ đến hầu. Cù᷄ sai ng̀ nhà tôi lên đòi sách các Thầy mượn ở trên Tru᷄ linh cho ra đọu᷄ đạt, vì nghĩ r̀ğ Vít vồ Macao đã làm ngăn trở mà chg̉ trẩy đc̣ thì gỉơ về mà ở Anam. Khi tôi ở Hà lạn mà sang họ Man đời, thì tại thấy thư Cụ Khiêm, thì c̃u᷄ một ý ấy, vì có kẻ bảo ng̀ khuyên tôi chg̉ khou᷄, mà ng̀ nói làm vậy.

Đến sau đã lâu mà Vít vồ Phê chg̉ thấy mặt tôi, cù᷄ biết r̀ğ lại trẩy, thì mượn dịp khi truỳên chức cho Thầy cả ở nhà thờ Kiên lao, thì bảo bổn đạo ai thấy tôi đâu thì bát lấy cho m̀h. Mlời ấy có sâu độc, vì mở đàng cho ng ta phạm tội, sao᷄ tôi đã biết trć, vì ou᷄ Trụm Tri ở Làng Thươ᷄ điền, là khôn ngoan cù᷄ đã tủôi tác, chỉ đến tìm tôi mà nói có một việc r̀ğ: Xin Cụ ph̉ giữ m̀h, vì khi Dào᷄ th́ giết Lẻ Ngôn, thì m̀h thấy Thầy cả Lương ở trao᷄ truyền cuân ấy mà ra, đến sau ou᷄ ấy hỏi r̀ğ khi cuân ấy giết Lẻ Ngôn thì Cụ đi đâu, Cụ ấy thưa r̀ğ, Thầy đi kẻ liệt. Sao᷄ tôi đã đến đấy vuối Cụ Luis nh̀ lần, cù᷄ đã giúp một đứa bổn đạo Dào᷄ th́, là kẻ giết Lẻ Ngôn, cho nó xư᷄ tội khi khi mao᷄ sinh thì, cù᷄ biết nhiều truyện khác, như r̀ğ: Lẻ Ngôn quê ở Xứ thanh, cù᷄ là ng̀ nhà Thầy Dào᷄ D.C.J. ra lấy vợ, mà ở Cồn ấy tŕc hết, cù᷄ kiện nhau vuối hai Xã Hà lạn cù᷄ Cẩm hà, là 12. Tôn, cù᷄ nhg̃ cuân dù xe Chúa Trịnh, sao᷄ Lẻ Ngôn là ng̀ khôn ngoan, mà Dào᷄ lại giúp cho, thì đc̣ kiện, vì dãi Cồn ấy chia ra làm mười phần, 4. phần đàng đầu thì thuộc về hai Xã, sao᷄ hệp, vì đấy nhg̃ bổn đạo thì tôi đã đến nhiều lần. Lẻ Ngôn đc̣ 6. phần thì khúc giữa cù᷄ đàng đuôi cho nên rọu᷄ 4. phần đàng đầu mà chia ra làm hai, thì gọi là Cồn Hà lạn, cù᷄ Cồn Cẩm hà, mà ai 2. Cồn ấy thì nộp canh qúi về hai Xã. 6. phần Lẻ Ngôn thì gọi là Thương điền, mà bà Chúa Kính là vợ nhà cả Cóu᷄ thì ăn dân ấy, cù᷄ phú cho Thầy già Cảo thu canh qúi mà đem nộp, sao᷄ ng̀ cứ sai Thầy Đạt Thây Lý, cho nên mới gọi là Phủ Đạt Thiêm Lý, cho traọ᷄ mặt bà Chúa Kính, vì nhiều lần các Thầy ấy ph̉ đem thuế đi nộp. Khi mới chặy đc̣ mặt dân, thì Bề trên Phan tóu᷄ các bổn đạo ta đến đáp đàng, cù᷄ phát lang cho mỗi một suất là 60. đòu᷄, có khi ng̀ cũ᷄ ra đấy cù᷄ ngồi tréo mà xem, thì các bổn đạo hàng Xứ càng vui lào᷄ mà làm việc. Khi đã ra mặt dân, thì đâu đấy kéo đến ở, thì Lẻ Ngôn chia đòu᷄ điền cho, sao᷄ nhg̃ kẻ vô Đạo thì ph̉ chịu Đạo, mà bổn đạo Dào᷄ th́ ở Kiên lao, Trà lủ cũ᷄ ra ở đấy, thì Dào᷄ th́ mới giúp cho Làng 4. nén bạc, là khi đã thành dân.

Đến khi bổn đạo Dào᷄ th́ có nhà thờ, liền rước Vít vồ Tuấn ra, mà chg̉ nói vuối Lẻ Ngôn, thì ou᷄ ấy phạt bổn đạo Dào᷄ th́, cù᷄ hỏi Vít vồ r̀ğ: Sao ng̀ đến đây mà chg̉ bảo cho tôi đc̣ biết trć, thì Vít vồ thưa r̀ğ: Khi Vua Chúa đi đâu mà lại ph̉ nói vuối ai. Ou᷄ ấy lại nói r̀ğ: Khi Nhà Vương ngự đi Xứ nào cũ᷄ truyền cho quan Trấn xứ ấy được biết, để mà dọn đàng cù᷄ sám sửa đi rước, sao᷄ ng̀ đến đây chg̉ bảo tôi cho biết, để mà dọn đàng cù᷄ đi rước, cho ra trạo᷄ mặt ng̀, mà khỏi mất tiếng tốt tôi, vì tôi là Chúa đất ǹăy, mà khi ng̀ đến thì tôi chg̉ biết.

Hai ng̀ cải nhău làm vậy, thì Vít vồ thua mlẽ, liền trẩy, bổn đạo Dào᷄ th́ đc̣ dịp ấy, thì làm chứơc dối blá Vít vồ, cù᷄ bỏ vạ cho Lẻ Ngôn, vì nó dọn thuyền mà chia ra làm hai bọn, mấy chiếc đưa Vít vồ thì trẩy trć, cù᷄ ra khỏi một độ, đoạn mấy chiếc liền theo sau thì reo rộ mà đuổi, mà bọn trć thì ra sức chèo chặy, cù᷄ nói r̀ğ: Lẻ Ngôn theo mà bát Vít vồ, ng̀ nghe nó nói làm vậy, cù᷄ xem thấy thuyền reo rộ mà đuổi, thì ngờ là thật mà tin, liền cho nó tiền bạc để mà kiện vuối Lẻ Ngôn, kiện chg̉ đc̣ thì giết, vì thấy Lẻ Ngôn đã lập 40. mẫu đất một khu, cù᷄ có ý truyền cho các bổn đạo Dào᷄ D.C.J. thì vào ở khu ấy, mà ai múôn ở vào đấy thì cù᷄ là bổn đạo Dào᷄ D.C.J., sự ấy thì ra Làng nứơc vững vàng cù᷄ gọn ghẻ, kẻo ở lộn vúôi bổn đạo Dào th́ mà sinh ra nhiều điều, sao᷄ nó chg̉ múôn, vì ở ngoài thì vắng vẻ, mà vào ở đấy thì ph̉ thuộc về con chiên Dào᷄ D.C.J., mà thầy m̀h chg̉ đc̣ vào đấy.

Ou᷄ Lẻ Ngôn đã biết r̀ğ bổn đạo Dào᷄ th́ thù m̀h, cho nên mọi đêm điều có bổn đạo ta đến canh gìơ ở nhà m̀h, sao᷄ nó làm chước, thì cho một ng̀ ở trao᷄ Cuần anh ra trú nhà ou᷄ Lẻ Ngôn đêm ấy, đến khi đã hầu sáng, thì ng̀ ấy nói r̀ğ: Thưa Hầu bây giờ đã sáng thì cho cuân canh về làm ăn. Ou᷄ ấy ch̉ang biết chước nó, thì bảo về, cuân canh ra mà về thì hãy còn lờ mờ tối đất, sao᷄ xem thấy nhg̃ đầu nó nhô nhố mà nớp ở ngoài lũy, thì ngờ là lá khuai, liền ra đòu᷄ múôi mà vải cát, là thói đã quen, kẻo khi đã nắng thì mồ hôi đổ ra mà nhaọc nhằn. Sao᷄ đến khi mặt Blời đã maọc lên độ một ngũ, thì mời thấy nó đánh mã la, mà kéo ra qua cánh đòu᷄ múôi ấy, cù᷄ kêu lên r̀ğ: đã đc̣ đầu Lẻ Ngôn, thì bổn đạo ta mới ngã cổ ra, vì đã canh gời Thầy m̀h thâu đêm cho đến sá᷄, mà bổn đạo Dào th́ lại giết đc̣, cù᷄ đem đầu xuống thuỳên, ấy là truyện cuân canh ou᷄ Lẻ Ngôn nói cù᷄ tôi, mà ou᷄ Trùm Tri thì nói r̀ğ: m̀h thấy Thầy cả Dào th́ ở thuyền ấy mà ra, như đã nói trć. Sự ấy dù kín nhiệm mặc lào᷄, sao᷄ đến ng̀ăy phán xét sẽ tỏ ra. Ấy là sự nuôi ao᷄ tay aó, vì ou᷄ Lẻ Ngôn đã ghềy dựng cho nó, mà nó lại làm khốn cho ng̀, sự ấy chg̉ lâu, vì khi Bề trên Phan sai Cố Hậu về Roma lần trć, mà rước các Cụ về Anam, thì ou᷄ Lẻ Ngôn hãy còn sóu᷄, mà rước 9. thầy cả Dào᷄ ta về Thương điền, cho đc̣ làm một tiệc lễ traọ᷄, đoạn thì Cố Hậu mới trẩy. Khi ou᷄ Lẻ Ngôn đã chết, thì Chính Quế là con cũ᷄ qua đời, vì nên đậu. Cuận Mèo chg̉ oán blả ai, dù khi đc̣ làm quan Trều đình mà đi đáo᷄ Đồn, hay là khi đã đi làm giặc, mà đánh trận đc̣ ou᷄ Phừơ᷄ ou᷄ Mãn, cù᷄ giở về Thươ᷄ điền, đoạn mới lên Tuần vường, sao᷄ khi giở về nhà quê, thì phát cho mỗi một ng̀ là một bát tiền, cù᷄ bảo r̀ğ: ai có quê quan ở đâu thì về, vì thươ᷄ dân kẻo quan Trều đình làm hại, đoạn thì mới đốt nhà m̀h mà lên Tuần vương, sao᷄ chg̉ có đốt nhà nhg̃ kẻ giết Cha m̀h, h. là nhà ai, mà khi làm giặc, thì chg̉ có ăn thịt ng̀ăy kiêng, cù᷄ chg̉ có bát đàn bà, mà khi chết thì ph̉ dấu còn lâu.

Lại có kẻ bảo tôi r̀ğ Cụ ph̉ giữ m̀h, kẻo dĩ chu tầm chu, dĩ mã tầm mã. Đến cúôi thǵ 9. năm ấy, là khi tôi dọn trẩy lần thứ hai, thì lại đc̣ thư Vít vồ Phê gửơi cho, mà nói hạnh dữ, vì r̀ğ: Buôn tiền buôn vải thì mắc vạ tự nhiên, cù᷄ đe sự m̀h sẽ tỏ ra cho Vít vồ Macao làm khốn tôi, để cho tôi sợ mà chg̉ trẩy nữa, sao᷄ kẻ đã cuết liều m̀h thì chg̉ sợ sự gì, mà Vít vồ Macao có sợ tôi, thì mới tìm đàng ngăn trở, mà sao tôi lại sợ ou᷄ ấy, đã biết r̀ğ khi đến địa phận m̀h, thì m̀h đc̣ giá họa, cù᷄ có ph́ bỏ vào ngục, sao᷄ chg̉ có ph́ giết, mà khi đã ra khỏi địa phận m̀h, thì ai mặnh nấy đc̣, vì khi ou᷄ ấy đã từ địa phận Macao, mà về nć Portugal, thì ở một vừơn ngòai Kẻ chợ, mà một hai khi tôi gặp vào trao᷄ th̀, thì c̃u᷄ cải tăy đôi vúôi ou᷄ ấy, mà ou᷄ ấy làm đí gì đc̣ ai. Bằng sự Vít vồ Phê nói rằng, vụ ấy thì trao᷄ thế gian này có một ng̀ cù᷄ Đ.th́.Phapha giải đc̣ mà thôi, sự ấy là nói nạt nhg̃ kẻ u mê, hay là m̀h chg̉ biết mlẽ, vì chưng trao᷄ nước Đại m̆h chg̉ có dụng tiền Cảnh hưng. hay là Quang trung, thì tôi ph̉ chọn tiền Khang hi, Ung chính, Càn lao᷄ để mà tiêu dùng khi đi qua nước ấy, thì gọi là buôn tiền. Lại bạc Anam khi ấy thì 40 quan một nén, mà đem đổi bên Quảng đou᷄, thì chửa đc̣ 14. đòu᷄ pataca, vì ńươc ng̀ chg̉ có dụng nén, thì ph̉ đổi lấy đòu᷄ bạc mà tiêu dùng, mà khi tiêu dùng thì kể mỗi một đòu᷄ pataca, là một quan hai, h. là hơn kém một chút, vì có ngằy lên, có ngằy xuống, cho nên ph̉ mua vải kẻo ph̉ lỗ vốn nhiều, thì gọi là buôn vải, mà ph̉ vạ Excomunhao᷄. Sao᷄ le Dào᷄ th́ mua vác lĩnh về mà mượn con cái ou᷄ Phủ khang lộc ở Hiến nam bán, thì chg̉ có lỗi gì. Cũng như khi đám Quang Trung, mà đúc nén đem lên cho nó tế lễ, thì chg̉ ph̉ là sự rối. Hay là khi Cuận Mèo đưa Thầy cả Dào᷄ th́ ra Kẻ nam, thì chg̉ gọi là đi vúôi giặc, sao᷄ le nó đưa Cụ Luis lên Đòu᷄ xã mà chg̉ đc̣, cho nên ng̀ ph̉ ra ngòai phố, vì chg̉ dám vào đâu, thì gọi là đi vúôi giặc, mà đe sự cáo Toà thánh, sao᷄ chg̉ dám cáo, vì ng̀ nói r̀ğ: Nó nó cáo tôi, thì tôi sẽ cáo nó đã cho súng. Vì khi ng̀ xem thấy súng Phương Tây, thì lấy làm lạ mà hỏi, thì Cuận Mèo thưa r̀ğ: Cụ chính Phê cho m̀h. Ấy là giúp nó làm giặc.

Bên bổn cuốc thì Phalansa càn̆g gia tinh thần, vì muốn đến họ Hàng bè Kẻ chợ mà họ ấy chg̉ chịu, đến khi thấy tôi làm lễ ở nhà thờ ấy thì r̀ğ có vạ, sao᷄ ví bằng m̀h có đc̣ làm lễ ở nhà thờ ấy thì chg̉ có vạ. Ấy vậy ph̉ biết Lề luật khi Vít vồ địa phận hay là Đức th́ Phapha có gieo vạ cho nhà thờ nào, thì ph̉ có tờ dán ở ngoài cửa, để cho thiên hạ đc̣ biết, chg̉ nhg̃ là Thầy cả chg̉ vào đấy mà làm lễ Miſsa, mà lại bổn đạo c̃u᷄ chg̉ vào đấy mà cầu nguyện, sao᷄ nhà thờ Hàng bè thì chg̉ thấy tờ gieo vạ dán ngoài cửa, cho nên tôi làm lễ, c̃u᷄ như nhà thờ Đồn dưới Kẻ sặt, thì tôi đến vì là bổn đạo Dào D.C.J., mà từ khi họ ấy làm nhà thờ mới cho đến bấy giờ, thì chửa có làm ph́, cho nên tôi làm ph́ nước ph́ trć, rồi mới làm ph́ nhà thờ, đoạn mới làm lễ Miſsa. Khi Thầy cả Sen Dào᷄ th́ đến kẻ liệt trao᷄ họ ấy, thì bảo ng̀ nhà kẻ liệt ấy đi lấy nước ph́, đến khi nó về, thì hỏi r̀ğ: Nước ph́ ở đâu, nó thưa r̀ğ: Nước ph́ Cụ Bỉnh làm, thì ng̀ dặy rğ: Đem đổ đi, nó hỏi r̀ğ: Đổ đi đâu, thì ng̀ bảo ràn̆g: Đổ xuống ao. Nó liền vơng như vậy, c̀u᷄ đi tìm nước ph́ Thầy cả Dào᷄ th́, mà chg̉ dám hỏi r̀ğ: Ví bằng nước ph́ Thầy cả Bỉnh làm chg̉ nên, thì sao Cụ chg̉ dặy đổ xúông đất, mà lại bảo đổ xúông ao. Phép kiện điền thổ, khi quan chửa đoán, thì chg̉ đc̣ nhận lấy ruộng nương ng̀ ta mà làm, ph́ Đạo c̃u᷄ một mlẽ ấy, mà còn đang kiện nhau ở thành Roma, thì đã múôn đến, mà cấm Thầy Dào᷄ D.C.J. là kẻ đã làm phúc cho bổn đạo ấy xưa năy, chg̉ nhg̃ có trć Dào᷄ ou᷄ th́ Domingo trao᷄ Làng Kẻ sạt, mà lại có trć Dào᷄ ou᷄ thánh Phanchicô, c̀u᷄ ou᷄ th́ Augutinh nữa. Sự cấm ấy, cù᷄ luận cho Dào᷄ th́ đc̣, thì làm thiệt hại bổn đạo, sao᷄ Tòa th́ đoán r̀ğ Tích luận Vít vồ Khâm thì phi đi, chg̉ nhg̃ là m̀h lại đoán cho m̀h, mà lại đã có nhg̃ chứng rành rành, sao᷄ hãy còn lào᷄ tham mà chg̉ biết xấu hổ, thì lại kêu, cho nên Tòa th́ mới truyền cho Vít vồ Joao᷄ bên Bổn cuốc tra xét lại mà đoán, sao᷄ chg̉ ai đứng kiện, vì Cụ Cần Cụ Luis qua đời, chg̉ bao lâu thì Vít vồ Joao᷄ c̃u᷄ qua đời, thì tôi đến, vì Tòa th́ chửa đoán cho Dào᷄ th́ đc̣, thì hãy còn là bổn đạo ta. Lại nói ở Làng Kẻ sặt r̀ğ: Cụ Bỉnh mới lìa khỏi gốc cây rạ. Có ý nói làm vậy cho bổn đạo ta lấy làm hèn hạ, cù᷄ u mê dốt nắt. Sao᷄ chg̉ ai dám hỏi r̀ğ: Sao Vít vồ ng̀ chg̉ xét, mà lại truỳên chức cho kẻ u mê. Bằng sự hèn hạ thì chg̉ ph̉ nao, vì các th́ Tou᷄ đồ c̃u᷄ là nhg̃ ng̀ làm nghề chài lưới, c̀u᷄ chg̉ dám hỏi r̀ğ: Chớ thì các Thầy cả Dào᷄ th́ khi đến haọc Tru᷄ linh, hay là Bùi chu thì có ou᷄ nào khỏi cắt rạ, cuét nhà, rửa bát, cù᷄ làm bếp chğ. Ví bằng chg̉ thưa đc̣̣, thì nói rằng: Thầy cả Bỉnh chú᷄ tôi khi đến haọc đấy cũng ph̉ làm bấy nhiêu việc, vì việc nhà Đức Chúa Blời chg̉ có việc nào là hèn, như D.C.J. đã rửa chân cho các Đầy tớ để làm gương. Sao᷄ le khi ng̀ làm bếp ở nhà Tru᷄ linh thì ph̉ bảo᷄ đùi một tháng, mà 2. Vít vồ c̃u᷄ đến thăm, vì thấy ng̀ chú᷄ tôi ph̉ chịu sự khó ấy ở nhà m̀h, bởi vì làm bếp mà ra.

Lại nói sự Bổn cuốc, khi nhận lấy bổn đạo Kẻ chợ, thì giam nhg̃ kẻ làm mũ bằng, mà chg̉ cho xưng tội, dù nó đã kêu rằng khi trước thầy Dào᷄ D.C.J. đã xét cho chú᷄ tôi việc ấy, vì mũ bằng chg̉ chỉ một sự tế thần, mà lại rước quan Tiến sĩ về binh qui, thì c̃u᷄ chg̉ tha, mà r̀ğ, rằy chg̉ còn rước quan Tiến sĩ. Sao᷄ le trao᷄ nhà thờ m̀h thì nhg̃ roi son, hình như nghè miếu, mà khi đi kiệu ảnh, thì như nhg̃ kẻ vô đạo đi rước thần, thì bấy giờ c̃u᷄ chg̉ còn quan nhà hiến mà lấy mlẽ r̀ğ có roi son. Lại cho phép bổn đạo m̀h được mua chác, nấu nướng c̀u᷄ làm các việc, cho đến nhg̃ kẻ đơm xôi, thái thịt , đừng một sự bằy lên mâm mà đem đi cúng, vì kẻ nào làm việc ấy thì có tội mà thôi. Như thể ấy thì sao kẻ làm thuốc độc cho kẻ khác giết ng̀, c̀u᷄ kẻ lấy lưả cho kẻ khác đốt nhà ng̀ ta mà có tội, và khi ông th́ Bảo lộc chửa gỉơ lại, mà giữ áo cho cuân Judeo khi ném đá ông th́ Estevao᷄ mà lại chép vào sách. Vả lại cấm bổn đạo Anam đàn ou᷄ chg̉ đc̣ mặc áo đàn bà mà làm trò, sao᷄ bổn đạo các nứơc Phươ᷄ Tây thì đc̣, mà làm trò quanh năm, vì trò nào thì ph̉ xuất hình ấy, để cho con mắt ng̀ ta đc̣ xem, có khi thì mặc áo Vua Contantino, cu᷄̀ D.th́ P. Silvestre, mà làm trò nào nói việc đàn bà, thì đàn ou᷄ phường trò ấy ph̉ mặc áo đàn bà cho ra đủ trò, sao᷄ ng̀ ta đã biết là sự giả hình chg̉ ph̉ là thật.

Sau nữa Phươ᷄ Tây cho nợ thì cu᷄̃ lấy lãi, mà chg̉ mấy khi mất vốn, cho nên Thầy Dào᷄ D.C.J. đã định cho bổn đạo Anam, khi cho nợ một quan, thì một thǵ là 15. đòu᷄, mà một năm thì 3. tiền, cu᷄̀ đã chép vào bài giảng mối tội, mà r̀ğ chg̉ đc̣ lấy quá lạm. Đến sau Vít vồ Dào᷄ th́ cu᷄̃ như Bổn cuốc liền cấm bổn đạo cho nợ thì chg̉ đc̣ lấy lãi, sự ấy thì thiệt hại bổn đạo, vì kẻ có của thì chg̉ dám cho nợ, cho nên kẻ khó ph̉ đi lĩnh nợ kẻ vô đạo, cu᷄̀ làm đầy tớ ng ta, vì đã chịu ơn, thì ng̀ăy gĩô ǹğ chạp, ǹğ tết ǹğ nhất ph̉ đến, liền sinh ra rối, cu᷄̀ ph̉ một quan một thǵ một tiền, mà quá kì, thì lại nhất bản nhất tức.

Nhg̃ sự ấy cu᷄̀ sự khác thì làm xôn xao cho rối lào᷄ ng ta, như ngằy tết ph̉ năm kiêng thịt, thì một bên đc̣ ph́ ăn thịt, một bên thì khou᷄, cho nên có kẻ c̃u᷄ chèo thuỳên sang bên kia sou᷄ mà ăn. Sao᷄ le ph̉ biết khi nứơc ta có Vít vồ chính thì ng̀ sẽ tha như nứơc Đại mh, vì 2. nứơc c̃u᷄ cứ tháng mặt Blang, mà tết như nhau thì thường ph̉ ngày̆ kiêng thịt, vì vào mùa chăy ng̀ăy mòu᷄ 2. thǵ giêng. Cho nên dù khi trć các Vít vồ Kẻ chợ Bác kim, là nhg̃ Thầy Dào᷄ D.C.J., mà rằy thì nhg̃ Vít vồ Dào᷄ khác mặc lào᷄, sao᷄ le tết năm nào ph̉ ngằy kiêng, thì thăy thẳy điều cho ph́ bổn đạo Đại mh ăn thịt.

Tết Phươ᷄ Tây là lễ sinh nhật D.C.J., mà đầu năm là ngằy lễ Đặt tên, vì lấy thǵ mặt Blời. Sao᷄ 3. ngằy trć vào mùa chăy, là từ nğ̀ lễ cả 50. cho đến ngằy thứ 3. thì thiên hạ ăn uống chơi bời, mà thường gặp ph̉ ng̀ ăn chăy cù᷄ kiêng thịt mà kính ou᷄ th́ Matthia Tou᷄ đồ, thì các Vít vồ địa phận điều tha cho bổn đạo m̀h đc̣ ăn thịt ngằy ấy, mà ăn chăy thì đổi sang ngằy khác. Sự ấy chg̉ có cần, cù᷄ chg̉ có traọ᷄ cho bằng 3. ngằy tết Anam, vì nước ng̀ thì ăn thịt cho liên, sao᷄ le bổn đạo Anam có nhiều kẻ chg̉ mấy khi đc̣ ăn thịt, một trou᷄ cho đến ngăy tết, mà lại chg̉ đc̣ ăn. Dù mà nhg̃ kẻ thường ăn thịt mặc lào᷄, sao᷄ thói trao᷄ nước lấy 3. ngằy ấy làm traọ᷄, thì ph̉ đi mừng nhau, mà thết đải ăn uống, có nhiều con cái đã có Đạo vì lấy vợ chòu᷄, mà Cha mẹ m̀h hãy còn khou᷄, hay là anh em họ hàng m̀h chửa có, mà thấy bổn đạo chg̉ đc̣ ăn thịt ngằy tết, thì lấy làm gương xấu mà chg̉ muốn đi Đạo, c̀u᷄ nói nhạo cười thì làm cho thẹn thò bổn đạo, mà lại c̃u᷄ có khi phải sự khó, như nam cấm Đạo mà ngồi vuối nhg̃ kẻ vô Đạo, hay là ở trć mặt nhg̃ kẻ cả, thì chảng giấu đc̣, vì biết m̀h chg̉ ăn thịt, thì là bổn đạo. Cho nên đáng tha cho bổn đạo Anam ăn thịt ngằy tết c̃u᷄ như nước Đại mh, vì là điều răn th́ Igreja buộc, thì th́ Igreja lại tha, mà các thầy thuốc Phương Tây c̃u᷄ có ph́ tha cho kẻ liệt đc̣ ăn thịt nhg̃ ngằy kiêng. Nước ta chg̉ có thói ấy, sao᷄ khi con trẻ nên đậu, thì Thầy thuốc cũng bảo ăn thịt gà c̀u᷄ cơm nếp, cho đậu nó giương, ấy vậy ph̉ ngằy kiêng thì c̃u᷄ đc̣ ph́ ăn, mà chg̉ có tội gì, sao᷄ le khi con trẻ ấy hồ nghi, hay là sợ sự tội mà chg̉ dám ăn, thì kẻ xem saóc nó c̃u᷄ đc̣ ăn một miếng để làm gương, c̀u᷄ bảo nó r̀ğ chg̉ có tội, cho nó ăn. Lại khi đàn bà có thai mà thèm thịt qúa thì c̃u᷄ đc̣ ăn, kẻo hại con trao᷄ lào᷄, vì chư᷄ nhg̃ kẻ có thai mà thèm ăn gióu᷄ nọ gióu᷄ kia thì là khác thường, chg̉ ph̉ là như những kẻ khác. Có kẻ thì muốn ăn nhg̃ hoa quả hãy còn xanh c̀u᷄ chua chát. Có kẻ thì muốn ăn ngói, ăn đầu lốc, ăn trấu rấm bếp đã vàng vàng. Sự ăn ngói c̃u᷄ chg̉ có tội, vì thủy thổ khí hỏa c̃u᷄ là 4. khí trao᷄ Blời đất, D.C.B. dựng nên cho ng̀ ta đc̣ dùng, nếu khi ta uống nước, c̀u᷄ thở hơi ra thở hơi vào là ăn gió, c̀u᷄ nhg̃ kẻ hút thuốc mà nuốt khói là ăn lửa mà có tội, thì kẻ ăn đất mới có tội. Lại có kẻ nói r̀ğ ăn thịt rắn thì có tội, vì nó cám dổ bà Eva, con rắn cám dổ bà Eva, chg̉ sóu᷄ cho đến đời Hòu᷄ thủy, mà ví bằng còn sóu᷄, thì c̃u᷄ chg̉ đc̣ vào Tầu ou᷄ Noe, thì ph̉ chết ngạt ở ngoài. Sao᷄ đừng ăn thịt nó nğ̀ kiê᷄ mà thôi, vì chư᷄ Phươ᷄ Tây c̃u᷄ nuôi rắn để cho kẻ liệt bệnh lao ăn. Mà nhà Dào᷄ ou th́ Bruno thì nuôi cái rùa, cái ba ba, cái ếch, cái nhái, để cho các Thầy ăn khi ph̉ liệt, vì đã khấn thì chg̉ ăn thịt lục súc. Sao᷄ hình tượng con rắn thì ta lấy làm gớm ghiếc c̃u᷄ như cái caóc, cho nên chg̉ dám ăn mà thôi. Phươ᷄ Tây ăn thịt con thỏ c̃u᷄ như ta, sao᷄ chg̉ dám ăn thịt ngựa, thịt lừa, thịt chó, thịt mèo, thịt chuột, vì lấy làm gớm ghiếc, sao᷄ trâu bò lừa ngựa, h. là con thỏ con mèo thì c̃u᷄ hình như nhău, chg̉ khác gì như ta ăn thịt ếch, mà chg̉ dám ăn thịt ngúe vậy, sao᷄ c̃u᷄ là họ nhà nó. Đã xao᷄ nhg̃ truyện ấy, thì bây giờ mới nói đến sự trẩy.

Đầu thǵ 10. năm 1795. thì tôi trẩy xuống Cổ dũng, mà thăm ou᷄ Chỉ huy Cuối, vì có lào᷄ khi trć, mà khi ấy lại muốn đưa tôi ra ngoài phố làm một cu᷄̀ Mẹ ou᷄ Trấn Cổ dũng, sao᷄ tôi chg̉ đợi đc̣, vì đã gạt ngằy thì giả ơn ou᷄ ấy, mà r̀ğ, tôi vội thì ph̉ trẩy Thuyền ng̀ bề ngoài. Ou᷄ ấy thấy nói làm vậy liền r̀ğ: Tôi ph̉ đưa ng̀ ra mà dặn bảo Chúa Thuyền, liền sáp sửa hành ngơi, cu᷄̀ đem các cuân Đàng trao᷄ có Đạo đi vuối m̀h, khi đến nơi thì ou᷄ ấy hỏi quê quán cu᷄̀ tên tuổi, khi bà chúa Lái đã thưa tên m̀h, cu᷄̀ làng Vạn giữa, thì ou᷄ ấy lại hỏi r̀ğ ở xóm nào, đoạn mới nói r̀ğ: Tôi hỏi cho biết để mà giả ơn, vì tôi c̃u᷄ trẩy ra ngoài ấy, mà muốn đưa ng̀, sao᷄ ng̀ có việc vội thì trẩy trć, mà đi thuyền bà, thì xin bà đưa, c̀u᷄ xem saóc ng̀ cho hẳn hoi. Đoạn thì sáp hàng ra mà lặy, c̀u᷄ khó mặt, vì đọu᷄ lào᷄ thươ᷄ xót, sao᷄ tôi ôm lấy mà chg cho lặy, c̀u᷄ an ủy, và giã phô ou᷄ ấy. Bà Chúa Lái chg̉ biết ý nào, thì nói c̀u᷄ ng̀ nhà tôi r̀ğ: Các ou᷄ cụ khác thì sợ quan, mà ou᷄ này thì bạo. Ấy ta xem bổn đạo Đàng trao᷄ có nhớ mến Dào᷄ D.C.J. là thể nào, c̃u᷄ như cuân Đang trao᷄ đáo᷄ Vị huàng xúô᷄ đám ou᷄ Tỏu᷄ Kẻ hóp, mà đến nói vuối tôi thì cũng khaóc, vì thầy Dào᷄ th́ lên khát quan Hầu Cậu ou᷄ Dô đốc Cảnh đem cuân xuống áp đám, kẻo Hàng phủ phá, phô ou᷄ ấy biết tiếng tôi c̃u᷄ đến đám ấy, liền vào thăm mà nói nh̉o sự kín ấy. Trao᷄ tiệc đám ấy có nhiều truyện hay, sao᷄ bây giờ ph̉ nói sự trẩy.

Khi Thầy tớ ou᷄ Chỉ huy Cuối đã lên đất, thì thuyền ấy liền xuôi xuống chợ Cột, lại gặp một chiếc Anlang c̃u᷄ vô Đạo, sao᷄ là bạn haọc vuối Thầy LIêm, thì tôi đi chiếc ấy, c̀u᷄ san ng̀ ra làm hai chiếc, khi dọn trẩy thì tôi cho 2. chiếc 2. con lợn, c̀u᷄ bảo r̀ğ đừng cúng vái, thì nó thưa r̀ğ, ng̀ cho thì chu᷄́ tôi giết mà ăn, chg̉ ph̉ của chu᷄́ tôi mà chu᷄́ tôi ću᷄ vái. Khi đến nơi thì Thuyền nào về Vạn ấy, đoạn Thuyền Vạn giữa mới chở đồ sang cho tôi, Thuyền Anlang thì cạn đầu ngòi thì hãy còn xa, mà đợi nứơc lên thì khuye, cho nên hai Cha con Lái thuyền, hay là Thầy phù thủy ấy, đưa tôi về cho đến nhà Thầy Liêm, vì ng̀ nhà hãy còn ph̉ ở lại trao᷄ hai chiếc Thuyền mà giữ đồ. Đến khi đã xao᷄ mà blả tiền cou᷄, thì hai chiếc điều chg̉ chịu lấy, mà khi đi thuyền thì có xem saóc, và cung kính hình như bổn đạo, vì D.C.B. mở lào᷄ cho thì sói dữ ra lành.

Khi ấy c̃u᷄ có một thằng khách là kẻ đem thư cho Thầy cả Phalansa ở trao᷄ quê ra đấy, cho nên tôi chg̉ muốn trẩy sau nó, vì đã biết truyện Thầy Nang là ng̀ Cố Hậu ph̉ bắt, thì vì Tầu đi trć cáo Tầu sau. Cho nên giữa ngằy ăn chăy lể sinh nhật D.C.J. thì tôi liền trẩy, mà họ Anlang giả làm cuân đi chém củi mà đưa tôi một ngằy đang cho đc̣ giữ nhg̃ kẻ trộm cướp, vì nó đã có kẻ do, mà biết ngằy nào có khách ở phố mà trẩy, thì đón daọc đàng. Đến khi tôi đã đi đc̣ 3. ngằy đàng, thì quan nhà m̆h ngờ là cuân Tầu ô, liền khám xét gòu᷄ gánh, thì thấy nhg̃ vải thảm là của ngoại cuốc, sao᷄ lại thấy nhg̃ sổ sang cu᷄̀ thư từ như thói Đại mh gưởi cho nhău, là mưu chước Thầy Liêm đã lo liệu trć, thì nó liền tha, c̃u᷄ là một ph́ lạ mà D.C.B. đã thương.

Lại khi xuống thuyền ở cửa Giang khẩu mà lên Quảng đou᷄, thì c̃u᷄ đi làm một vuối ng̀ nhà quan, độ 15. ngằy trao᷄ một chiếc thuyền nho nhỏ, mà sao nó chg̉ biết tôi là ng̀ Anam, vì đi vuối ng̀ Laphù cu᷄̀ ng̀ Anlang thì nói tiếng Qua᷄̉ đou᷄, chg̉ ph̉ là tôi đi vuối ng̀ Tiều chiêu mà nó chg̉ hiểu tiếng, vì 15. Xứ trao᷄ nứơc Đại m̆h thì 15. tiếng nói, mà ng̀ Xứ nọ thì chg̉ hiểu tiếng Xứ kia. lại có khi có một m̀h tôi vuối nó ở trao᷄ thuyền mà thôi, thì nó c̃u᷄ chg̉ hỏi, c̃u᷄ là ph́ lại, vì D.C.B. thương. Mà khi đến Tuần thì chg̉ ph̉ kham xét, c̀u᷄ chg̉ ph̉ nộp thuế, cu᷄̀ chg̉ ph̉ là trốn, vì Tuần nhà m̆h thì làm mẫu khôn ngoan, mà chg̉ trốn đc̣, c̀u᷄là sự dễ dàng cho các Lái buôn, mà chg̉ ph̉ chực lâu, vì nhiều thuyền ghép lại mà làm nhà Tuần ở tren các thuyền ấy, có nhà trao᷄ nhà ngoài, c̀u᷄ kẻ bán hàng họ hình như trên đất vậy, sao᷄ Tuần thì cứ theo mặt nứơc, vì khi nước lên thì Tuần nổi lên, mà khi nước xuống thì Tuần lại theo xúô᷄ cho đến lào᷄ sou᷄. Cho nên các thuyền buôn bán bao giờ đến đấy c̃u᷄ gặp Tuần, liền đậu vào đấy mà khuân đồ lên đánh thuế, mà chg̉ ph̉ nói lên xuống, h. là ăn quá lạm, vì đã có biển treo trć cửa Tuần như Lề luật trao᷄ nước, gióu᷄ ấy gióu᷄ nọ là bao nhiêu thuế thì cứ đấy mà nộp, khi bác cân thì tràng hạt c̃{u}} kể là sừ᷄ trâu, mà anh thì kể là đòu᷄. Sao᷄ le khi ấy tôi đi thuyền nhỏ như thuyền chài, liền đậu vào bên dưới Tuần, mà khi nó xuống khám thì thầy có đồ, sao᷄ cho nó một hai tiền thì tôi, liền trẩy.

Khi đến Qủa᷄ đou᷄, thì thằng đem thư cho Thầy cả Phalansa đã đến trć, vì nó đi đàng chính, mà có một m̀h nên cháo᷄, tôi đi đàng rừng, cu᷄̀ chín mười ng̀ thì ra lâu. Cho nên khi tôi đến Qua᷄̉ đòu᷄ mà nói vuối anh ou᷄ Bảo lộc là Chúa nhà tôi trú rğ̀: Xin tìm Tầu Ingles đến buôn đấy cho tôi trẩy sang Phương Tây, kẻo ra th̀ Macao thì khó tìm Tầu, bằng sự ra ngoài ấy mà chg̉ trẩy đc̣ vì Vít vồ th̀ ấy làm ngăn trở thì đê trao᷄ dạ. Sao᷄ thấy giục giã phải ra Macao, mà chg̉ đc̣ ở Qua᷄̉ đou᷄, thì nghĩ rğ̀ vì nó làm ngăn trở, mà chg̉ muốn cho tôi ở Qua᷄̉ đou᷄, kẻo trẩy sang Phươ᷄ Tây, mà ra Macao thì như chuột vào cạm, vì đã có Vít vồ th̀ ấy giữ lấy tôi đấy cho phô Thầy ấy, sao᷄ hai lần trć tôi cu᷄̃ ở nhà ou᷄ ấy, cho đến một lần ở 15. ngằy khi giở về Anam, thì chg̉ thấy giục giả làm vậy. Sao᷄ sự ấy là ý D.C.B. cho nên tôi trẩy ra Macâo đàng đất có 15. dạm, mà ph̉ thăy đổi đò đưa mà đợi các khách quá giang, sao᷄ lần trć tôi đi thì có một nğ̀ một đêm, vì thuê một chiếc thuyền riêng thì cháo᷄.

Khi tôi đến Macao mà xem thấy Thầy Liễn cu᷄̀ Thầy Nhân, thì giật m̀h lên, vì cuần áo thì rách rới, mặt mũi thì vỏ vàng mà chg̉ biết ý nào, đoạn mới hỏi, thì các Thầy ấy thưa rğ̀: Chúng tôi đã đến Gôa mà Trình Đức Thầy, thì ng̀ chịu lấy chu᷄́ tôi ở trao᷄ nhà ng̀, cu᷄̀ tuan vai hai Thầy sang Anam mà tra xét, sao᷄ thấy thư Vít vồ Macao gưởi đến cho ng̀, mà nói rğ̀ xin vảo hai ng̀ Tunkim giở về Macao, thì m̀h sẽ lo liệu giúp. Cho nên Đức Thầy lại dặy chu᷄́ tôi giở về, cu᷄̀ cho ng̀ đưa chu᷄́ tôi sang thành Bombaim, mà đi Tầu Ingles, khi trẩy đc̣ 40. ngằy, liền gặp 6. chiếc kẻ cướp Phalansa, thì nó lấy Tầu cu᷄̀ lấy hết mọi sự chu᷄́ tôi, cu᷄̀ bát mà giam ở trên Tâu nó 3. ngằy, đoạn mới tha chu᷄́ tôi lên đất Malaca, thì một ou᷄ là ng̀ Holande làm phúc cho chu᷄́ tôi cuần áo mặc, cu᷄̀ ăn uống 20. ngằy, và xin Chúa Tầu Macao làm phúc mà chở chu᷄́ tôi về đây.

Bấy giờ tôi mới biết Vít vồ Macao đã dối blá Đức Thầy bên Gôa, mà lại làm ngăn trở, cho nên kẻ cướp Phalansa mới lấy hết của cải, vì D. Thầy th̀ Gôa chg̉ biết chước kẻ gian, liền tin thật mlời ấy, mà nghỉ rğ̀ ở Macao thì gần, mà Vít vồ ấy đã khất lấy, thì bảo giở về Macao cho ou᷄ ấy giúp, kẻo m̀h ở xa mà lại ph̉ sai ng̀ đi tra xét thì khó lào᷄. Vì Vít vồ Gôa có trć hết mà cai cả và Oriente, đến sau mới có Vít vồ Cochim, Meliapore, Malaca, Granganor, Nhật bản, Macao, Bác kim, Nam kim. Bấy nhiêu địa phận Vít vồ thì ph̉ chịu lụy địa phận Arce Vít vồ th̀ Gôa, mà nhg̃ Vít vồ Tòa th́, thì gọi là địa phận Vigario Apostolico, mà chg̉ gọi là địa phận Vít vồ, thì buộc các Thầy cả trao᷄ địa phận Vigario ph̉ đaọc tên ng̀ trao᷄ Canon lễ Miſsa. Sao᷄ buộc các Thầy cả ở trao᷄ địa phận Vít vồ nào thì ph̉ đaọc tên Vít vồ ấy sau tên D. th́ Phapha trao᷄ Canon lễ Miſsa, mà cầu cho ng̀.

Khi tôi đến Macao mà chửa kịp nghỉ nhaọc, thì Vít vồ th̀ ấy đã cho ng̀ đi đòi đôi ba lần, cu᷄̀ dổ dành nhiều điều, như rğ̀: muốn ở nhà ng̀, h. là nhà Dào᷄ nào, thì mặc ý chọn, kẻo ở nhà ng̀ ta thì có đàn bà con trẻ, cu᷄̀ rğ̀ ph̉ làm tờ giao giở về Anam, thì đã tỏ ra miệng đàng lưỡi rắn, mà hai bên điều lừa nhău, vì tôi cứ nói ơ hờ, cu᷄̀ gọt đuôi sam đi, thì chg̉ đc̣ đi qua nước Đại m̆h nữa. Cho đến khi ou᷄ ấy lại hẹn rğ̀ ngằy lể cả thứ 2. mùa chăy, là mòu᷄ 6. thǵ giêng thì đến làm tờ giao, mà cứ hay là chg̉ cứ, thì ng̀ sẽ lấy ph́ thẳng, như mlời Vít vồ Phê đã đe tôi khi trć ở Anam rğ̀: Vít vồ Macáo sẽ cứ phép thẳng.

Sao᷄ le tôi ra khỏi th̀ Macao, thì cu᷄̃ như trốn ra khỏi tù ou᷄ ấy. Vì mòu᷄ 4. là ngằy thứ 6. thì tôi đem 3. Thầy đi cu᷄̀, mà thuê một chiếc thuyền chở ra ngoài núi, gần núi Sanchao᷄ là nơi ou᷄ th́ Phanchicô Xavier đã qua đời, mà đậu đấy lấy 3. nğ̀ 3. đêm, có ý trou᷄ trou᷄ Tầu Ingle ở trên Qua᷄̉ đou᷄ mà xuống, thì chặy qua đấy. Đến sáng ngằy sớm nğ̀ mòu᷄ 7. thì xem thấy một lũ 6. chiếc chặy xuống, bấy giờ thuyền chu᷄́ tôi liền chèo cu᷄̀ kéo cánh, mà chặy ra đón đàng đầu lũ ấy, cu᷄̀ đã hỏi 5. chiếc điều chg̉ chịu chở. Sao᷄ hãy còn trou᷄ cậy, liền chèo đến chiếc sau hết mà hỏi, thì Chúa Tầu ấy chịu lấy chu᷄́ tôi mà chở về Phươ᷄ Tây, là sự ph́ lạ, vì khi ấy chg̉ có gió, thì mới theo đc̣ mà hỏi, khi lên Tầu thì đã hầu nửa ngằy, mà lại chặy xuống Macao, thì cứ đi rì rì, cho nên hãy còn lo, sao᷄ đến tối liền thổi gió lên mà chg̉ còn trou᷄ thấy Macao nữa, thì mới mừng. Đến ngằy hẹn mà chg̉ thấy tôi, thì ou᷄ ấy ới tráng mắt ra như cửa th̀ Macao.

Đến ngằy 12. tháng 3. liền ph̉ phao᷄ ba bão táp hai ba đêm ngằy, thì các Tầu bạt đi một chiếc một phương, cho đến ngằy mòu᷄ 2. thǵ 4. thì lại gặp nhău một núi ở giữa biển, tên là Ilha de Santa Helena, vì đời trć khi Portugues qua đấy mà thấy núi ấy giữa ngằy kính bà th́ ấy, thì lại đặt tên núi ấy là tên ng̀, là năm 1502. Chung quanh thì nhg̃ biển khơi, mà ở giữa thì maọc lên núi ấy, hình như một cái tháp, dù sáo᷄ tư bề cho liên, thì cu᷄̀ chg̉ có mòn, h. là lở xuống. Đo chu᷄ quanh cả và núi ấy thì 13. dạm, từ núi ấy mà vào cho đến đất Phương nam thì 350. dạm, mà sang cho đến đất bên thế giái mới thì là 510. dạm. Núi ấy cu᷄̃ là nơi đã đằy thằng Bonaparte, là đứa đã làm Vua nước Phalansa, cu᷄̀ bát Đ.th́ Phap., và làm giạc cu᷄̀ cả và Phươ᷄ Tây, cho nên nam 1814. thì Thượ᷄ vị Ruſsia cu᷄̀ các nước đã bát nó mà đem đi đằy ở núi Elvas gần Italia, mà đặt Vua Luis lên trị, sao᷄ Phalansa chg̉ muốn, thì lại đi rước nó vê, mà đuổi Vua m̀h đi, cho nên nam 1815. thì Thượ᷄ vị Ruſsia lại ph̉ thân chinh lần nữa mà đến nước Phalansa, cu᷄̀ bát Bonaparte, và lại vực Vua Luis thứ 18. lên, cu᷄̀ để 15. vạn cuân lại trao᷄ th̀ Paris 4. năm cho đc̣ giữ Vua Luis, mà Bonaparte thì điệu đi giam ở núi Santa Helena, là nơi tôi đã nói cùng đã ở đấy 20. ngằy. Đến ngằy mòu᷄ 5. thǵ 5. nam 1822. thì Bonaparte mới chết, vì ph̉ bệnh lở hầu ra đã 15. ngằy. Cho nên Phalansa chg̉ còn trou᷄, vì Cha đã chết, mà có một con blai, thì bà Chúa là mẹ nó đã đem con m̀h về nước Alemanha, mà ou᷄ nó đã phú cho Thầy Dào᷄ D.C.J. dặy dỗ, cho đc̣ làm Thầy cả, cu᷄̀ làm Vít vồ mà trị đất Ducado, thì cu᷄̃ như Vua, vì đã có thói ai trị đất ấy, thì ph̉ làm Vít vồ. Sự 3. Thầy Dào᷄ D.C.J. coi saóc dặy dỗ con trẻ ấy, thì đã có tờ in ra cho thiên hạ đc̣ biết.

Khi chu᷄́ tôi đến núi Santa Helena, thì gặp một chiếc Tầu Portuguez đi buôn Phương Thiên Trúc về qua đấy, thì chu᷄́ tôi liền sa᷄ Tầu ấy, mà khi giã Tầu Ingles, thì ou᷄ ấy lại blả cou᷄, vì có giúp việc buòm lạt, sao᷄ chu᷄́ tôi chg̉ chịu lấy cou᷄, cu᷄̀ giã ỏu᷄ ơn ấy, vì đã chở làm phúc cho chu᷄́ tôi. Ví bằng chu᷄́ tôi chg̉ gặp Tầu khác, thì Tầu ấy chở về nć Ingles, đoạn lại chở sang nước Portugal, vì gióu᷄ ng̀ nước ấy thì rọu᷄ rải, mà có lào᷄ thương xót, xem saóc cho ăn uống hẳn hoi, khi bệnh nạn thì thuốc men. Vì 3. Thầy thì có chặy ra chặy vào, sao᷄ tôi thì Chúa Tầu phó giảng chg̉ thấy mặt, vì lợn giạo᷄ buồn mửa thì cứ nằm, cho nên phô ou᷄ ấy bảo rğ̀ ph̉ ra ngoài cho thanh khí, đừng ở trao᷄ ấy mà chết, cu᷄̀ cho uống thuốc mửa, và truyền đao᷄ nước phần tôi thì gấp các kẻ khác, vì uống nhiều thì mới mửa khí đội ra. Vì ở biển khơi thì ph̉ chia nước cho từng ng̀, kẻo khi Tầu chg̉ chặy được mà ph̉ thiếu nước uống thì chết khát. Cho nên nhiều lần ou᷄ th́ P.X.^er đã làm ph́ lạ ấy, vì khi thiếu nước uống mà khốn nạn, thì ng̀ bảo múc nước mặn lên cho đầy các thùng, cu᷄̀ làm một dấu Câu rút, thì nước ấy giở ra ngọt, lại khi uống còn dư, thì ng̀ ta giữ lấy mà đem về nhà thì chữa các bệnh.

Khi chu᷄́ tôi ở th̀ ấy mà trẩy Tầu Portug᷄., thì đi làm một cu᷄̀ 25. chiếc Tầu buôn Inglez, và một chiếc Tầu chiến Vua nước ấy sai đi rước, vì sợ kẻ cướp Phalansa nó đón chăng. Từ th̀ ấy mà về cho đến nước Portugal thì Tầu chặy 53. đêm ngằy, sao᷄ 8. ngằy thì Tầu chu᷄́ tôi đị ph̉ chặy một m̀h, vì các chiếc kia thì giẽ về đàng nć Inglez, cho nên Chúa Tầu Portuguez, cu᷄̀ các kẻ ở trao᷄ Tầu điều sợ, mà đaọc kinh cầu nguyện chu᷄ mọi ngằy, và khấn làm một tiệc lễ traọ᷄ mà kính rất th́ Đức Bà, thì đã đc̣ bằng yên, vì nğ̀ 20. thǵ 6. nước ta là 24. thǵ 7. nước ng̀ năm 1796. thì chúng tôi đến Kẻ chợ nước Portugal, là 6. tháng vượt biển mà đi 6. nghìn dạm đàng, thì chg̉ mất một đòu᷄ tiền nào, vì hai Chúa Tầu điều thương mà cho ăn uống. Sao᷄ 4. con trẻ Đại mh ở Macao mà trẩy sang Napoles, mà haọc cho đc̣ làm Thầy cả, thì đi Tâu Portuguez cho đến Kẻ chợ nước Portugal, năm 1822. như tôi dã xem thấy 4. ng̀ ấy, thì thuê Tầu hết một nghìn hai tram đòu᷄ bạc Pataca, là mỗi một ng̀ là 360. quan tiền vì mỗi một đòu᷄ Pataca là 800. đòu᷄ tiền, ấy là Cụ giữ việc Tòa th́ ở Macao thuê cho ng̀ nước Khách. Sao᷄ ng̀ Phươ᷄ Tây đi Tầu thì còn hơn nữa, vì mỗi một ng̀ là 400. nghìn đòu᷄ tiền.

Còn bao nhiêu nữa thì hay xem sách Nhật Trình Kim thư, Cuyển thứ 2. là tiê᷄́ Anam ta, vì các Cuyển khác là tiếng nć ng̀, để cho mọi Đớng mọi bợc điều biết.

Ôn cố tri tân.

Nói truyện cũ cho ra sự mới, đời trć khi Dào᷄ D.C.J. mới Lập, thì nhiều Haọc trò bỏ Dào᷄ mà ra, cho đc̣ vào Dào᷄ khác, vì các Dào᷄ thấy nhg̃ Haọc trò Dào᷄ D.C.J. tốt lành thì dỗ dành. Cho nên ou᷄ thánh Phapha Pio thứ 5. mới ra Bulla mà trách quẩ cu᷄̀ đe sự phạt. Trách sự dỗ dành là lào᷄ tham lam, cu᷄̀ làm thiệt hại cho Dào᷄ D.C.J., và th́ Igreja, vì Dào᷄ D.C.J. đã chịu sở tổn mà nuôi ng̀, cu᷄̀ chịu khó nhaọc mà dặy dỗ thì mất ng̀, mà th́ Igreja thì thì thiếu kẻ đi giảng Đạo. Lại trách nhg̃ kẻ muốn ra rğ̀: đã cuết vào Dào᷄ D.C.J. cho đc̣ đi giảng Đạo, mà lại sợ khó nhaọc thì ra, cho đc vào Dào᷄ khác mà ngồi nghỉ ngơi. Khi Đ.th́ P. đã trách làm vậy, liền đe rğ̀: Nếu Bề trên m̀h chg̉ cho ph́ mà ra, cho đc̣ vào Dào᷄ khác, mà sai chịu lấy, cu᷄̀ kẻ dỗ dành, hay là bàn bạc, thì mác vạ Excomonhao᷄, mà vạ ấy khi khỏe ṃ̆h chg̉ ph̉ là gần chết, thì có một D.th́ P. cu᷄̀ Bề trên Gera Dào᷄ D.C.J. giải tội đc̣ mà thôi. Hoạc là Haọc trò đã khấn vào Dào᷄ mà lại muốn ra ở phần đời, thì Bề trên Gera có ph́ bát điệu về nhà Dào᷄, cho đc̣ hãm mình đền tội. Bàng khi Bề trên m̀h cho ph́ ra mà vào Dào᷄ khác, nếu muốn vào Dào᷄ ou᷄ th́ Bruno, thì độ 3. tháng kể từ ngằy ra, mà muốn vào các Dào᷄ khác, thì mặc ý Bề trên m̀h định ngằy. Sao᷄ khi đã quá kì mà chg̉ vào Dào᷄ nào, thì lại ph̉ giở về Dào᷄ D.C.J. Còn nhiều điều khác, sao᷄ tôi nói tắt bấy nhiêu thì đã đủ.

Từ khi Đ.th́ P. ra Bulla ấy thì Dào᷄ D.C.J. mới được bằng yên, vì chg̉ ai dám dỗ dành, cu᷄̀ chg̉ ai dám dịu lấy, mà Haọc trò thì ra vững vàng, vì Bulla thì đáo᷄ liền làm một vuối Lề luật, để cho m̀h đc̣ xem thấy mọi ngằy trao᷄ hai năm khi mới vào thử Dào᷄, thì chg̉ còn đổi ý nữa. Sao᷄ le trao᷄ nước Anam ta còn hỗn hào, vì nhiều kẻ còn dỗ dành, hay là ép uổng lào᷄ ng̀ ta, mà ng̀ nhà Dào᷄ D.C.J. thì chg̉ có vư᷄̃ lào᷄, chg̉ nói nhg̃ kẻ đã ở nhà Thầy từ khi Trang:Sach so sang chep cac viec.pdf/87 Trang:Sach so sang chep cac viec.pdf/88 Trang:Sach so sang chep cac viec.pdf/89 Trang:Sach so sang chep cac viec.pdf/90 Trang:Sach so sang chep cac viec.pdf/91