Việt Nam phong tục/III.46
XLVI.— CUỘC TIÊU KHIỂN
Các bậc hưu quan trí sĩ, hoặc những người phóng khoáng nhàn dật, thường có mấy cách tiêu khiển cho làm cách phong lưu thanh nhã như sau này:
Gẩy đàn.— Những lúc thư nhàn, hoặc khi đêm khuya thanh vắng, buồn bã một mình, thì mượn tiếng đàn làm tiếng giải muộn. Hoặc đàn nguyệt, hoặc đàn thập lục, dạo một vài câu lưu thủy, hoặc gẩy chơi một khúc tứ đại nam ai v.v... Tiếng đàn thánh tha thánh thót, ti tỉ như dế kêu sầu, cũng đủ tả tấm lòng ngao ngán. Song nay đàn mai địch, lúc nào cũng rầm rĩ cửa nhà thì lại gây nên mối hoang dâm phóng đãng mà thôi.
Đánh cờ. Bàn cờ vuông, con cờ tròn, phải có hai người mới đánh được. Quân cờ chia làm hai bên đen đỏ, mỗi bên có mười sáu con, mỗi con đi một phép, ví như tướng chỉ đi quanh trong cung, sĩ đi hoa chanh, tượng đi chữ điền, xe pháo đi ngang đi dọc tùy ý, nhưng pháo phải cách một con mới được đánh. Mã đi chữ nhật, tốt đấm nước một, sang hà mới được đi ngang.
Đánh cờ cũng vui thú, mà càng nghĩ càng cao vô cùng. Đánh cờ được hai người đối thủ thì nghĩ ngợi có khi nửa giờ mới được một nước, có người mê mẩn đến nỗi quên ăn quên ngủ, thì lại là tổn cho trí khôn vào một cuộc nhỏ nhỏ.
Ngâm thơ. Một mình buồn bã trông thấy cảnh tượng gì xúc động tình tứ, hoặc đi chơi đâu có thắng cảnh gì thì mượn ngòi bút mà tả tính tình. Có khi một vài anh em xướng họa hay là liên ngâm với nhau, cũng là một cuộc vui rất thanh nhã.
Thơ phải đặt cho thanh tao lưu loát và nhẹ nhàng tự nhiên, tả cho đến tinh thần mới là thơ hay, phi tay danh văn không làm nổi thơ.
Uống rượu. Lắm người bất đắc chí ở đời, mượn chén rượu để cho giải khuây những khi buồn bực. Khi chiều hôm, lúc ban sớm, ngật ngù tay đũa tay chén, ngẫm nghĩ sự đời, coi như một giấc mộng hoàng lương. Hoặc khi gặp bạn tri âm, mượn chén quỳnh để giải lòng tâm sự, có khi nhân cơn hứng thú, giốc bầu tiên mà đối cảnh thiên nhiên, vậy cũng là thú vị. Song uống lắm cũng say, những lúc khướt cò bợ mà nói càn nói xiên, cùng là nhân hứng tửu mà sinh ra bậy bạ thì rượu lại là một vật vô ích cho người.
Hút thuốc phiện. Trước bàn đèn nằm vắt chân chữ ngũ hút dăm ba khói tiêu khiển, ngẫm nghĩ cuộc đời cũng lắm sự buồn cười. Nhất là những khi anh em họp mặt, kẻ nằm ngang, người nằm dọc, khói thơm ngào ngạt, tiếng hút vo vo, câu chuyện nổ như pháo ran, tiếng cười ầm như vỡ chợ, bao nhiêu sự buồn bực, theo cả khói mà bay đi. Song nghĩ đến những khi nghiện ngập mà lại sợ: trai anh hùng xo vai rụt cổ, gái thuyền quyên mặt bủng da chì. Đến lúc cửa nhà cơ nghiệp, trâu bò ruộng nương chui cả vào lọ rồi, chỉ những ngáp vắn thở dài thì cảnh vui ấy lại hóa ra một cảnh rất buồn bã.
Đánh tổ tôm. Đủ năm người mà muốn bày cuộc tiêu khiển thì chi cho bằng đánh tổ tôm. Tổ tôm có ba hàng là hàng văn, hàng vạn, hàng xách. Mỗi hàng có chín con từ nhất cho đến cửu. Hàng nhất gọi là hàng yêu đen, lại có thêm ba hàng yêu đỏ nữa là chi chi, thang thang, và ông lão. Mỗi thứ có bốn con, cả thảy là 120 con bài.
Cỗ bài chia làm sáu phần, một phần để bốc nọc, còn năm phần mỗi người một phần. Người được cái hơn một con, phải phát ra trước, rồi cứ theo thứ tự mà ăn mà đánh. Ăn từ nhất đến cửu, gọi là ăn dọc; ăn hàng tam vào hàng tam, ngũ vào với ngũ v.v... gọi là ăn ngang. Hai con cùng một giống gọi là phỗng, ba con gọi là khàn, bốn con gọi là thiên khai.
Đánh tổ tôm, nước ăn nước bốc cũng lắm nước cao, mà được trúng ý mình thì thích chí lắm. Có lúc bốc được những con bài kiệt thì sướng vô cùng, cho nên có câu rằng « thiên tử bất như tứ vạn ».
Bài phu nào vào phu ấy, gọi là bài thập thành, thì bốc quân yêu hay là ai đánh quân nào vào phu cũng ù được. Hoặc còn thiếu một con gì thì chờ con ấy ra mới ù được, ù như thế gọi là ù xuông.
Bài ù có tam vạn, tam xách, thất văn thì gọi là « có tôm »; có cửu vạn, bát xách, chi chi thì gọi là « có lèo »; bài có mười con đỏ gọi là « thập hồng »; bài đen cả gọi là « bạch định »; chờ chi chi ù gọi là ù « chi nẩy ». Ù các thứ ấy ăn tiền gấp một, hai, ba, bốn lần ù xuông.
Đó cũng là một cách giải buồn, nhưng ham mê quá thì phí thì giờ và lại mất công mất việc nhiều.
Đánh kiệu.— Kiệu cũng dùng cỗ bài tổ tôm mà đánh, kiệu hai người đánh, ăn đủ bẩy hàng, gọi là thất kiệu; ba người đánh, ăn đủ năm hàng, gọi là ngũ kiệu; bốn người đánh ăn có bốn hàng gọi là tứ kiệu.
Đánh kiệu ăn được từ nhất văn đến cửu văn gọi là suốt; trong các nước ăn có đủ bốn con bài nào cùng một thứ gọi là triệt; được mỗi thứ ba con gọi là ba hoa. Các nước ăn ấy mỗi nước được thêm một từng thì lại ăn gấp hơn một từng, có những tiếng đơn, kép, mền, đụp, điêu cừu, dương thử v.v... nghĩa là mỗi từng lại gập thêm một từng.
Các học trò thi cử, có khi đánh kiệu để bói việc đắc thất, song cũng là một cách chơi cho tiêu khiển mà thôi.
Chơi cảnh.— Nhàn cư vô sự, kể ra cách chơi cảnh cũng hay. Nhà chơi cảnh thường hay xây bể, đắp non bộ. Chung quanh trồng các thứ cây cối, cỏ hoa, hoặc lan, hoặc cúc, sơn trà, mộc hương, mẫu đơn, đỗ quyên, hồng, sói, lài, huệ v.v... Lại có các thứ xanh, xy, cây uốn con rồng, cây uốn con phượng, cây uốn thế này, cây uốn thế nọ, lắm cây uốn khéo trông cũng đẹp.
Giàn hoa thì trồng các thứ dây leo, hoặc nho, hoặc hoa lý, hoặc hoa lăng tiên. Ngoài vườn hoa lại trồng các thứ cây cối có quả, cam, quất, đào, mận na, bưởi v.v... Bể nuôi một vài con cá vàng, núi trồng một hai cây cổ thụ. Lại nuôi một vài con chim sơn ca, bạch yến, họa mi v.v... Những lúc thư nhàn, ra vườn cảnh ngắm xem cây cối xanh tươi, hoa thơm ngào ngạt trông con cá lượn thung thăng mặt nước, nghe tiếng chim kêu véo von trên cây thì còn gì vui cho bằng nữa.
Nói qua mấy cách tiêu khiển trên này là phần nhiều người ưa chơi. Còn người thích ý này, người ưa thứ khác, không biết đâu mà kể cho xiết được.
*
* *
Xét trong các cách chơi bời, cách nào cũng có một cái thú tiêu nhàn, cũng di dưỡng được tính tình, cũng khoan khoái được thần chí. Song bất câu cách nào hễ chơi có điều có độ thì còn có lý thú, chớ chơi quá thì đều là vô ích. Uống rượu lắm thì sinh ra bệnh, hại đến sự vệ sinh; tổ tôm lắm sinh ra hại của, tổn cho đường sinh lý; cờ lắm tổn tinh thần, kiệu lắm mất công việc. Mà nhất là thuốc phiện thì lại hại nữa. Thử xem các người nghiện, hồ dễ đã được mấy người phong lưu suốt đời, phần nhiều là sinh ra xơ xác, tồi tàn, bẩn thỉu keo cúi.
Tựu trung có cách chơi cảnh, có lẽ ích lợi hơn cả. Vì chơi cảnh vừa được hưởng những thú ngư điểu thảo hoa, vui tai sướng mắt, mà bán đi lại có lợi nữa.
Thiết tưởng cách đó, trừ ra người còn phải đem thân thể tâm trí lo gánh vác chung với xã hội thì không có thể chơi được đã đành, còn ai là người nhàn cư vô sự chơi những cách khác, thì chẳng thà chơi cách này còn hơn.