Bài này Phan Bội Châu làm ngày mùng 2 tháng 1 năm Ất Tị 1905 khi xuất dương ở cảng Hải Phòng. Ông có chép bài này trong Ngục trung thư (nguyên tác Hán văn, Đào Trinh Nhất dịch).
Phan Bội Châu4905Xuất dương lưu biệt - 出洋留別1905Đào Trinh Nhất
Sinh vi nam tử yếu hi kì, Khẳng hứa càn khôn tự chuyển di! Ư bách niên trung tu hữu ngã, Khởi thiên tải hậu cánh vô thùy? Giang sơn tử hĩ sinh đồ nhuế, Hiền thánh liêu nhiên tụng diệc si! Nguyện trục trường phong Đông hải khứ, Thiên trùng bạch lãng nhất tề phi!
Đã sinh làm kẻ nam nhi thì cũng phải mong có điều lạ,
Há lại để trời đất tự chuyển vần lấy sao!
Giữa khoảng trăm năm này, phải có ta chứ,
Chẳng nhẽ ngàn năm sau lại không có ai (để lại tên tuổi) ư?
Non sông đã chết, sống chỉ nhục,
Thánh hiền đã vắng thì có đọc sách cũng ngu thôi!
Mong đuổi theo ngọn gió dài đi qua biển Đông,
Ngàn đợt sóng bạc cùng bay lên.
Khác thường bay nhảy mới là trai,
Chẳng chịu vần xoay mặc ý trời!
Trong cuộc trăm năm đành có tớ,
Rồi sau muôn thuở há không ai?
Non sông đã mất, mình khôn sống,
Hiền thánh đâu còn, học cũng hoài.
Ðông hải xông pha nương cánh gió.
Nghìn làn sóng bạc múa ngoài khơi.
Chú thích
▲Bản dịch nghĩa theo SGK Ngữ văn 11, tập 2, NXB Giáo dục, tr. 4
