Đầu chợ nói tới cuối chợ...
"Cụ Tôn Thất Hân ta đi qua... Hương Cảng"
Chắc cả thảy anh em đồng nghiệp trong làng báo Sài Gòn cho đến cả Trung-Bắc hai kỳ nữa, cho đến, ngoài làng báo ra, người An Nam và người Tây trong cả cõi Đông-Pháp nữa, ai nấy cũng đều tin như chúng tôi rằng từ hôm đầu năm Tây đến nay, quan Phụ chánh Thân thần là cụ Tôn Thất Hân vẫn ở luôn tại kinh đô Huế, chớ không hề đi đâu.
Phải chi mà cụ lớn có đi đâu xa hoặc ở trong nước, hoặc ở ngoài nước […] – thì chẳng đã có điện tín khắp mọi nơi, ai cũng đều biết rồi; vì cụ là một người trọng yếu giữa triều đình Huế hiện thời, sự đi đứng của cụ là quan hệ lắm, không phải tầm thường. Huống chi cụ năm nay, ngoài 80 tuổi rồi, đầu bạc răng long thì sự đã đành, [...] thì đi đâu xa cho được chớ? Vậy mà người ta dựng chứng ra, nói cụ đã đi qua đến bên Hồng Kông, tức một miếng đất Tàu thuộc về Ăng Lê lâu nay, ta quen kêu là Hương Cảng.
Chuyện thiệt là quái gở! Chớ phải chi họ nói cụ đi qua Hồng Kông mà thôi thì còn khá; cái nầy, họ lại nói cụ đi qua đó để dự vào một cuộc bang giao của hai nước Dân quốc lớn nhứt trên trái đất nầy, thế mới là một sự càng khó nghe cho chớ!
Một tờ báo Tàu, kêu là Đông phương nhựt báo ở Hồng Kông, ra ngày 16 Janvier vừa rồi, nơi mục Bổn cảng tân văn, tức là mục chép chuyện mới xảy ra ở thành phố ấy, có một cái tin nói như trên kia, mà chúng tôi xin dịch cả từ đầu đến cuối ra dưới nầy :
"NHIẾP CHÁNH VƯƠNG CỦA AN NAM HÔM NAY ĐẾN HỒNG KÔNG
Cuộc đi nầy có quan hệ với vấn đề sửa giao ước Huê-Mỹ.
Người cùng đi, có vợ chồng Bố-lạc, quan binh nước Pháp và ông Thủ tướng nước Cao Miên".
Xin độc giả coi kỹ cho, trên đó là cái đầu đề, rồi đến dưới nầy mới kể cuộc lữ hành của các người ấy:
"Vua nước An Nam, năm trước đây, nhơn vì quyết chí đi cầu học nên đã qua ở học bên nước Pháp. Từ đó đến nay, hết thảy các việc chánh trị dầu trọng yếu và cơ mật thế nào cũng uỷ cả cho chú của vua là Viên Hồng Tân(?). Cho nên, Viên tức là Nhiếp Chánh Vương của An Nam vậy.
Viên tuổi cũng đã già, nhưng từ trước đến giờ chưa hề ra khỏi nước An Nam. Gần đây nhơn vì muốn cùng nước Mỹ và nước Trung Huê tu sửa lại lời giao ước mới, bèn ngồi chiếc tàu Đông Kinh (Tonkin) mà qua Hương Cảng. Người đồng hành với Vương có vợ chồng ông Bố-lạc (?) là quan binh nước Pháp, và quan thủ tướng nước Cao Miên.
Chiếc tàu ấy ngày hôm nay (16 Janvier) sẽ tới bến Hồng Kông. Quan lãnh sự Pháp ở đây đã định, hễ đến giờ là ra bến tàu đón rước. Họ Viên Nhiếp Chánh vương, chỉ mặc đồ lễ phục An Nam mà thôi.
Khi ngài (Nhiếp Chánh Vương) đến đây rồi, ở lại không bao lâu rồi liền đi qua Phi-líp-bin. Hoặc giả ngài đi Nam Kinh trước đã, chưa biết chừng.
Lại còn quan Tổng đốc (Gouverneur) Ấn Độ-China là ông Ba-sĩ-que (Pasquier), cũng sẽ đến Hồng Kông trong ngày 21, người cùng đi với quan Tổng đốc là ông Ca-phi-lộ (?) quan cai trị của nước Pháp ở An Nam.
Xét ra thì ông Bố-lạc, quan binh nước Pháp người đồng hành với Viên Nhiếp Chánh Vương đó, hồi trước có ở bên Maroc, dẹp giặc cọng sản rất có công, v.v... »
Đó là hết bài báo của tờ Đông phương nhật báo, chúng tôi dịch y từng chữ không sai.
Cái tên "Viên Hồng Tân" thật trong nước ta chưa hề nghe thấy, dám nhìn cho rằng quả không có cái người ấy. Nhưng có thể bảo rằng họ dịch sai đi, bởi những tin tức ngày nay là bằng chữ Tây, nên họ dịch thường không đúng.
Nhưng họ đã nói là "nhiếp chánh vương" (Régent) và lại còn nó là "chú vua" nữa, vả lại còn nói là "già" nữa, thì hẳn là cụ Tôn Thất Hân ta rồi.
Vậy mà cụ Thân thần nhà ta hiện ở Huế, có hề đi đâu một bước đâu! Thiệt họ nói kỳ cục quá chừng!
Đồng hành có vợ chồng ông quan binh Pháp với ông thủ tướng Cao Miên là ai vậy? Chúng tôi nghĩ không ra.
Ông Nhiếp chánh vương nước An Nam làm gì mà lại có sự sửa giao ước cùng nước Trung Huê và nước Mỹ? Điều đó lại còn lạ tai hơn!
Hiện nay có quan Toàn quyền Pasquier qua Phi-líp-pin thì có. Hoặc giả họ lộn ông nầy ra ông kia chăng? Song không phải lộn, trong bài họ cũng có nói chuyện quan Toàn quyền đi Phi-lip-pin thì có phải lộn ở đâu?
Có lẽ nào cụ thân thần đi Hồng Kông mà chúng ta ở đây lại không nghe thấy? Chắc là báo Tàu nói bướng chớ không có gì lạ!
Vậy cho biết cái tri thức của người cầm bút ở nước Tàu cũng còn non nớt lắm chớ chẳng ra chi! Rất đỗi họ không biết một ông đại thần triều đình Việt Nam là không có quyền về ngoại giao kia mà! Triều đình Việt Nam làm gì mà lại có sửa giao ước cùng nước Tàu nước Mỹ đặng? Ấy chẳng qua một cái thường thức về chánh trị thế giới; thế mà cái tay đã cầm bút viết báo lại không biết đến cho, thì còn biết cái gì ...
T. R.