Hải ngoại huyết thư/Phần hai
Lời huyết lệ gởi về trong nước,
Kể tháng ngày chưa được bao lâu,
Nhác trông phong cảnh Thần châu[1]
Gió mây phẳng lặng dạ sầu ngẩn ngơ...
5Hồn cố quốc vẩn vơ vơ vẩn,
Khôn tìm đường dò nhắn hỏi han.
Bâng khuâng đỉnh núi chân ngàn,
Khói tuôn khí uất, sóng cuồn trận đau.
Nghĩ nông nỗi đồng bào thêm ngán,
10Tưởng thân mình dám quản một hai.
Tiện đây thưa cật mấy lời,
Lại xin tỏ giãi cùng người quốc nhân:
May người nước lâu dần hối ngộ,
Đem lời này khuyên nhủ cùng nhau:
15Nước ta mất bởi vì đâu?
Tôi xin kể hết mấy điều tệ nhân[2]:
Một là vua sự dân chẳng biết,
Hai là quan chẳng thiết gì dân,
Ba là dân chỉ biết dân,
20Mặc quân với quốc, mặc thần với ai.
Nghìn, muôn, ức, triệu người chung góp,
Gây dựng nên cơ nghiệp nước nhà,
Người dân ta, của dân ta,
Dân là dân nước, nước là nước dân.
25Trên chín bệ ngôi thần tự chủ.
May thừa cơ giấc ngủ li long[3],
Giang sơn mặc sức vẫy vừng,
Muôn người luồn cúi cho vòng phúc, uy.
Đem lịch sử suy đi xét lại:
30Ai vì dân hưng lợi, trừ tai?
Chuyện đâu chuyện có lạ đời:
Mùa hè mưa tuyết, ban ngày mọc sao!
Tòa y viện, thuốc nào chẳng có!
Dân ốm đau, hề chớ hỏi han!
35Cơm ngự thiện, bữa nghìn quan,
Ngoài ra dân đói, dân hàn mặc dân.
Hỏi đến kẻ phùng quân du mị[4]
Hỏi đến người kiều mỹ cung phi,
Còn dân khốn khổ trăm bề,
40Cầm như tai mắt chẳng nghe thấy nào!
Chắc lũ dại đen đầu không biết,
Cậy quyền trên lấy thịt đè người.
Thuế dân, dân nộp xác rồi,
Tiền kho, thóc đụn, sẵn ngồi ăn không!
45Suốt một lũ trong vòng cung khuyết,
Của ăn chơi cao huyết[5] muôn người.
Tội oan có thấu đến trời,
Trời sa nước mắt bể trôi ngược dòng.
Khi giặc đến người trong phản trước,
50Đem của dân vạch chước hòa thân.
Dần lâu các tỉnh mất dần,
Mười phần thổ địa, nhân dân còn gì!
Nào có nghĩ “dân duy bang bản”[6],
Của muôn dân là vốn nước nhà.
55Kìa xem Nhật Bản người ta,
Vua dân như thể một nhà kính yêu.
Chữ bình đẳng đặt đầu chính phủ,
Bấy lâu nay dân chủ cộng hòa.
Nghĩ như nông nỗi nước ta,
60Đến giờ mới mất cũng là trời thương.
Vua như thế, nói càng thêm bực,
Họa[7] nhân thần có chắc một hai;
Nhờ tay xoay núi vá trời,
Dòng dây, xây đá tính bài vị nguy?
65Chẳng may lại gặp hồi truân bĩ:
Rặt những đồng xu mị phùng nghinh,[8]
Hại dân để lợi lấy mình
Coi dân hờ hững như hình chẳng can.
Ngày mong mỏi vài con ấm tử,
70Tối vui chơi mấy đứa hầu non.
Trang hoàng gác tía lầu son,
Đã hao mạch nước lại mòn xương dân.
Sực đến lúc phong trần biến cố,
Thôi bấy giờ mộ Á, triêu Âu[9]
75Trời nghiêng, đất lở mặc dầu,
Cốt thân phú quí là đầu sự lo.
Bài thiện sách sao cho khéo lạy,[10]
Cửa cường quyền nhờ cậy kêu van.
Nay đắc tội, mai cảm ơn,
80Cái thân thôi thế là toàn một thân.
Dân mặc dân, chẳng dân thì chớ,
Cứ của mình, mình giữ khư khư!
Nỗi niềm tưởng đến bao giờ,
Mây tuôn tẻ ngắt, mù sa tối dầm!
85Lũ sống sót còn năm mươi triệu,
Thịt dầu sao, chắc liệu toàn không?
Vì đâu nước khốn dân cùng,
Hỡi ai sướng miệng, cam lòng hay chưa?
Có như thế, có thừa vô ích,
90Vua với quan, thôi trách làm chi!
Trách vì một nỗi dân kia,
Số người trong nước lại thì phần hơn.
Để đến nỗi nên cơn cớ thế,
Trách dân mình có lẽ trách ai!
100Tôi xin kính chúc lâu dài,
Khóc than xin kể mấy lời trước sau.
Nay thử đứng trên đầu đỉnh núi,
Cõi đông nam ngoảnh lại mà trông:
Sông xứ bắc, bể phương đông,
105Nếu không dân, cũng là không có gì!
Khoảng khoáng dã rậm rì cây cỏ,
Vùng sơn lâm sài, hổ, hồ, li.
Chiêm Thành, Lâm Ấp chi chi,
Nước non chẳng có, có gì nước Nam?
110Kể như thế, ai làm nên nước?
Giang sơn này khai thác từ xưa:
Công trình kể tự bao giờ,
Nghìn năm quanh vẫn nước nhà tổ tiên.
Ta là lũ cháu con một họ,
115Nước dân ta là của gia tài.
Chữ rằng "Tổ nghiệp lưu lai"
Của ta ta giữ, chắc ai giữ cùng!
Chẳng may lúc thành long, xã lở,[11]
Một hai điều trách cứ vua tôi.
120Còn năm mươi triệu con người,
Chỉ quanh quanh đám lợi tài không xong!
Hỏi đến nước còn không, không biết,
Gọi đến tên Nam Việt, không thưa!
Gia tài tổ nghiệp mình xưa,
125Tay đem quyền chủ mà đưa cho người!
Chắc đã có người cai quản hộ,
Cơ nghiệp mình, mình bỏ không coi.
Hỏi xem khắp cả gầm trời,
Coi ai quái gở lạ đời thế không?
130Thử giương mắt mà trông sự thế:
Cơn phong lôi, sóng bể rập rình.
Bấy lâu trời những bất bình,
Phen này cuộc ấy hẳn đành trời xoay!
Năm mươi triệu số người trong nước,
135Ai chẳng là chú bác, anh em?
Lòng nào ghét bỏ cho cam,
Yêu nhau thì phải tính làm sao đây?
Đừng như trước đã hay rằng dại,
Đến bây giờ trách tại dân ta.
140Nhưng mà dại mãi ru mà,
Người ta há phải ngù ngờ mãi ru?
Quyền quân chủ trên đầu ức chế,
Trải nghìn năm dân trí còn gì!
Mà xem gương truyện xưa kia,
145Kể công hùng vũ, ai bì được đâu!
Nọ thuở trước đánh Tàu mấy lớp.
Cõi trời Nam cơ nghiệp mở mang.
Sông Đằng lớp sóng Trần vương,
Núi Lam rẽ khói mở đường nhà Lê.
150Quang Trung đế từ khi độc lập,
Khí anh hùng đầy lấp giang sơn.
Lòng trời mở rộng nước non,
Ta nay may vẫn hãy còn nước ta.
Song chước ấy nghĩ ra chẳng khó,
155Trong vòng trời riêng có một câu.
Thử ngồi suy trước nghĩ sau,
Cốt rằng người nước cùng nhau một lòng.
Bởi lúc trước, của chung chẳng giữ,
Đến bây giờ, sức chửa làm xong,
160Sao cho cái sức cho cùng,
Sức cùng là bởi cái lòng cùng nhau.
Năm mươi triệu đồng bào đua sức,
Năm mươi nghìn giống khác được bao!
Cùng nhau bên ít, bên nhiều,
165Lọ làm gươm sắc, súng kêu mới là...
Cốt trong nước người ta một bụng,
Nghìn muôn người cùng giống một người.
Phòng khi sưu thuế đến nơi,
Bảo nhau không đóng, nó đòi được chăng?
170Gọi đến lính, không thằng nào chịu,
Bắt một người, ta kéo muôn người.
Bấy giờ có lẽ giết ai?
Hẳn thôi, nó cũng chịu lui nước mình.
Việc gì phải bài binh dụng kế,
175Cứ thi gan, kiện lý cho già:
Của nhà ta, phải trả ta,
Dẫu tham muốn nuốt, ắt là chẳng trôi!
Song trong nước mỗi người một khác,
Vốn cùng nhau xung khắc bất hòa.
180Những là ta lại hại ta,
Những thân dị chủng mà xa đồng bào.
Quắc đã diệt, Ngu sao còn vẹn?[12]
Vạ đồng căn[13] lửa bén dây dưa!
Người ta ai chẳng biết lo,
185Cùng nhau sao vẫn thờ ơ cái lòng!
Nỗi ngu dại nói không kể xiết,
Lại ngờ nhau, chẳng biết tin nhau;
Coi nhau như thể quân thù,
Thù mong nhau hại, ghét cầu nhau hư.
190Bụng có hợp thì nhà mới hợp,
Lòng đã tan thì nước cũng tan!
Bằng nay tay mỏi chân chồn,
Còn hơi còn thở may còn sống lâu.
Nếu chẳng biết bảo nhau nghĩa ấy,
195Tổ tông mình chắc cậy nhờ ai!
Thương ôi trăm sự tại người,
Chữ "đồng" ai dám ngăn rời chữ "tâm".
Thôi chẳng kể sự trăm năm trước,
Xin từ đây cả nước một niềm:
200Người kiếm củi, kẻ đun cơm,
Này em xẻ gỗ, này anh đắp đường.
Việc dầu nặng, chia mang cũng nổi,
Xúm tay vào, kéo lại non sông.
Làm cho sáng rõ tổ tông,
205Tôi xin kể hết cách dùng như sau...
Nào là kẻ phú hào trong nước,
Nào là người quan tước thế gia.
Nào là sĩ tịch[14] bây giờ.
Nào là lính tập, nào là Gia tô.
210Nào những kẻ côn đồ, nghịch tử,
Nào những người nhi nữ, anh si[15]
Bếp, bồi, thông, kí chi chi,
Cừu gia tử đệ nào thì những ai?
Ấy kể bậc số người trong nước,
215Còn người đi du học mọi nơi
Người trong cho đến người ngoài
Chữ "tâm" cốt phải ai ai cũng "đồng".
Vùng trời đất núi sông nung đúc,
Lũ anh hùng không lúc nào không.
220Giang sơn há chẳng vẫy vùng.
Bởi chưng thế bức, lực cùng[16] lẽ nao?
Lấy thóc đâu mà cầu Công Cẩn[17],
Lấy vàng đâu mà vận Tử Phòng?[18]
Anh hùng lại giúp anh hùng,
225Xin riêng một chiếu đãi ông phú hào.
Hiện trong nước kẻ giàu cũng có,
Còn khư khư ngồi giữ gia tài.
Huống chi những lũ dông dài.
Sướng mình, còn nghĩ đến ai bao giờ?
230Cuộc tán tụ ngẫm cơ tạo hóa,
Sự bất bình vạ gió tai bay.
Sao bằng gặp được lúc này,
Đem lòng phổ tế ra tay anh hùng?
Khơi bốn bể, nuôi rồng thành vũ[19]
235Đeo nghìn vàng tậu ngựa truy phong.
Người giúp của, kẻ giúp công,
Xin ai hào phú, trước cùng bụng cho.
Cũng có kẻ hàn Nho, toan Hán,[20]
Việc nước nhà, bụng vẫn không quên,
240Bởi chưng phúc bạc, phận hèn,
Mắt xanh ai biết bạn hiền là ai?
Túi hào kiệt một tay xơ xác,
Chân giang hồ giữa bước long đong,
Lấy ai vận dụng cho cùng?
245Phải người lỗi lạc lại trong con nhà.
Họp chí sĩ liệu cơ thành bại,
Máu anh hùng đợi hội vân lôi[21]
Đem thân đại biểu cho người,
Dựng nền độc lập, xướng bài tự do,
250Nghĩa thần tử trước cho phải đạo,
Công phục thù sau báo tổ tiên,
Con nhà dòng dõi bậc hiền,
Đồng tâm chữ ấy nên biên vào lòng.
Song những kẻ ngoài vòng rất dễ,
255Người trong vòng có lẽ khó hơn.
Sao cho vững dạ bền gan,
Kìa xem Y Doãn khi còn Hạ vương[22]
Hán Chu Bột khi còn sự Lã[23]
Tâm sự này ai tỏ cho ai?
260Mới hay trung trí đại tài,
Khư khư tiểu tiết nhất thời mà chi!
Xin những kẻ đừng vì quyền thế,
Đừng chê câu "nhẫn sỉ, sự thù".
Chắc đâu cái lũ bạch nô,
265Mà trong bọn ấy Y, Chu có người?
Sự phản gián nay ngồi nghĩ mẹo,
Mai thừa cơ đảo giáo[24], gieo gươm.
Giang sơn nay lại trời Nam,
Đỉnh chung khắc để tiếng thơm lâu dài.
270Sức ai cố nâng mây, dẹp gió,
Lòng tôi mong đốt lửa, châm hương.
Khuyên ai những kẻ đường đường,
"Đồng tâm" chữ ấy nên càng khuyên nhau.
Kìa những kẻ lưng đeo súng đạn,
275Dưới cường quyền theo bọn Pháp binh,
Mũ vàng lẫn với khố xanh,
Ấy là rặt lũ tập binh nước mình.
Mặt nam tử tranh vanh trong nước,
Vì thần tiền phải bước chân ra,
280Có đâu ta lại giết ta,
Cũng là một gốc mọc ra nỡ nào!
Tưởng những lúc đương đầu, giáp trận,
Bụng không đành, mắt cũng không đang.
Há vì tháng mấy đồng lương,
285Mà quên làng nước, họ hàng hay sao?
Nay gặp hội đồng bào phấn khởi,
Hội phong vân là buổi lập công.
Bây giờ lòng mới tỏ lòng,
Quyết đem bụng nước giúp cùng người Nam.
290Vả trông thấy anh em làng mạc,
Bởi xưa nay xơ xác vì đâu?
Nhọc nhằn theo trót bấy lâu,
Oán sâu quyết báo, thù sâu quyết đền.
Phút một chốc làm nên công lớn,
295Cứu cho ta mấy vạn đồng bào.
Này rồi ra mới biết nhau,
Chỉ xem một phút trên đầu ngọn gươm.
Đâu có lẽ chịu cam cả nước,
Mắc lừa câu "lấy bạc nhử người"!
300Thôi thôi ta chẳng dại rồi,
Tập binh ta cũng là người họ ta.
Tính sự thế nay vừa gặp hội.
Việc kíp rồi phải liệu mau mau.
Cùng nhau mấy vạn đồng bào,
305Quyết đem tính mệnh mà liều một phen.
Cho người dưới hoàng tuyền mừng bụng,
Chớ để quân bạch chủng cười mình.
Tôi xin các bạn tập binh,
Cùng nhau một bụng như anh em nhà.
310Còn một lũ gọi Gia Tô giáo,
Dẫu cùng ta là đạo bất đồng,
Nhưng cùng đất nước cùng chung,
Quyết không có lẽ nào không vì mình.
Chớ thấy khác mà sinh hình tích[25],
315Để cho rằng cừu địch Nam nhân.
Chữ rằng "Đồng loại tương thân",
Giáo dân xem với lương dân khác gì!
Ngộ gặp lúc gian nguy tận khổ,
Nên cùng nhau cứu đỡ vẻ thay.
320Nào ai có vị gì Tây,
Mà coi người đạo ra ngay người thù.
Chẳng qua vị giáo đồ, giáo chủ,
Đạo Gia Tô cũng đạo cứu dân.
Thấy quân tàn ngược bất nhân,
325Dẫu cùng một giáo nhưng thân nỗi gì!
Dẫu cho có bụng vì người Pháp,
Nên lấy điều thảm thiết nói ra.
Bởi vì ta lại với ta,
Lẽ đâu lương giáo toan mà hại nhau?
330Suy một bụng đồng bào tương ái,
Người cùng người ai dại gì đâu?
Đã là đồng chủng, đồng cừu,
Yêu nhau thì quyết cứu nhau phen này!
Này đua sức, ra tay tạo phúc,
335Cứu cho ta địa ngục thoát vòng.
Phúc mình mà cũng phúc chung,
Khuyên ai đi đạo một lòng khăng khăng.
Kìa những kẻ khe rừng, góc bể,
Cũng là người mạnh sĩ tài năng.
340Xưa nay quen thói hung hăng,
Súng con trong túi, dao lưng bên mình.
Cậy hào khí tung hoành vũ trụ,
Tự xưng mình là lũ du côn.
Họp nhau mấy bọn con con,
345Ơn đền oán trả, há còn sợ ai!
Coi sinh tử như chơi chẳng nghĩ,
Khí đương hùng, ai kẻ dám tranh?
Tôi xin trăm lạy các anh,
Mấy lời khuyên nhủ đinh ninh sau này.
350Thói sài hổ khi này đắc chí,
Đem tư hiềm, tiểu khí mà chi?
Gẫm xem nào có hay gì!
Mà thương đồng loại nữa thì làm sao?
Đường sá để má đào ô huyết,
355Rượu chè quen sinh nết tự do.
Tổn gì đến lũ quân thù,
Mà coi tính mệnh trượng phu làm thường!
Ngươi Kinh Kha cùng chàng Nhiếp Chính,
Ấy vì ai vong mệnh phục thù?
360Anh hùng tiếng để nghìn thu,
Sử xanh còn chữ "trượng phu" lưu truyền.
Chết như thế cũng nên cái chết,
Chết vô danh, người ghét ai thương?
Anh em ta phải tính đường,
365Này xem sự thế Tây dương với mình.
Đã phu dịch trăm vành ức chế,
Lại thuế sưu lắm vẻ lấy tiền...
Vậy thì giết nó cũng nên,
Còn thằng vị nó mà quên quốc thù,
370Rước voi đến giày mồ ông vải,
Cõng hổ về làm hại người nhà,
Thế thời quyết hẳn không tha,
Gián đồ, mật thất, là ta tính liền!
May sự được vạn tuyền cũng thỏa,
375Chẳng may ra trơ ngỡ cũng đành.
Trước làm cho nó thất kinh,
Sau là để tiếng cao danh muôn đời.
Lẽ vinh, sỉ có hai đường ấy,
Anh em ta đã nghĩ cho chưa?
380Gió tanh xông mũi khó ưa,
Gươm sao cắp nách mà ngơ cho đành?
Hòn máu uất chất quanh đầy ruột,
Anh em ơi xin tuốt gươm ra!
Có trời, có đất, có ta,
385Đồng tâm như thế mới là đồng tâm!
Nào nữ kiệt nước Nam đâu tá?
Trải xưa nay chuyện lạ bao giờ!
Tự ngày nội thuộc khi xưa,
Họ Trưng hai ả là vua anh hùng.
390Việc nữ tướng xem trong sử lược,
Bùi Thị Xuân[26] thuở trước đem quân.
Cùng phường cân quắc thoa quần,
Mày râu lắm kẻ chịu phần kém thua.
Kể lực ấy bây giờ ít có,
395Nào là ai anh vũ nữ tài?
Hỏi ra họa có một vài;
Mẹ ông Bá Bích là người Hưng Nguyên,[27]
Huyện Thanh Chương nay còn chép để:
Ông Tú Quang có mẹ rất hiền.[28]
400Ngoài ra quên họ quên tên,
Lấy đâu thanh sử mà biên từng người?
Nào là kẻ tán tài, cấp sĩ,
Nào là người kính nghĩa khuyến phu,
Giang sơn làm nổi cơ đồ,
405Ấy là bậc nữ trượng phu nước mình.
Sóng hoàn hải mông mênh mặt đất,
Dòng nữ lưu quanh quất năm châu.
Kìa khi Nga Nhật đánh nhau,
Có người nhi nữ mà mưu anh hùng.
410Vẻ chi phấn[29] vốn dòng Nhật Bản,
Mượn yên hoa kết bạn người Nga.
Bất tình sự ấy ai ngờ,
Thừa cơ lấy được đồ thư[30] đem về.
Nga thua Nhật bởi vì mưu lộ,
415Nhật được Nga nhờ có nữ công.
Đàn bà thế giới anh hùng,
Chị em ta phải cùng lòng khuyên nhau
Cây đã lớn, cớ sao lại đổ?
Bởi ở trong cũng có nội trùng,
420Huống chi giặc lớn thế cùng,
Vốn xưa nay cũng nội công có người.
Bằng nay biết lấy ai phản gián?
Phải có tay thủ đoạn anh hùng.
Quyết nhờ bậc ấy mới xong,
425Nước ta há phải là không có người?
Nào là kẻ bếp bồi có chí,
Nào là ai thông, kí có lòng.
Bấy lâu theo việc làm công,
Vì tiền há phải có lòng vì ai?
430Vì y thực theo nòi giống khác,
Dẫu ấm no, tiếng ác rửa sao?
Sao bằng ta vị đồng bào,
Công danh cũng có, lẽ nào kém ai?
Tôi xin nghĩ vì người hoạch kế:
435Người một nơi, bụng để một nơi.
Trước là ích lợi cho người,
Sau là vận nước phúc trời về sau.
Khuyên ai cứ bảo nhau nghĩa ấy,
Cơ hội này trông thấy chẳng xa.
440Bếp, bồi, thông, kí đâu ta?
Có lòng như thế mới ra đồng bào.
Chàng Dự Nhượng[31] nấp đâu chẳng thấy,
Gã Phù Sai[32] đứng đấy là ai?
Ngẫm xem từ trước mấy người,
445Phụ huynh ta ấy là người làm sao?
Bởi sự thế vì đâu đến thế?
Nghĩa phục thù chép để một bên.
"Đồng tâm" chữ ấy chớ quên,
Cừu gia tử đệ nên khuyên nhau cùng.
450Ấy kể số người trong một nước,
Trong mười phần đã được chín phần.
Lại nên tính hết xa gần,
Thử xem sự thế cường lân thế nào?
Đương trong cuộc thắng ưu, bại liệt,
455Có ra ngoài mới biết văn minh.
Nếu khư khư chỉ biết mình,
Cùng người đua sức, hẳn vành mình thua!
Đi với ở mưu mô chưa vững,
Trong với ngoài hô ứng chưa thông,
460Đường tây cách trở lối đông,
Kẻ sào, người lái, vẫn không hợp lòng!
Trước chẳng biết vun trồng tân hóa[33]
Sau mong gì kết quả duy tân?
Nào người du học ngoại lân,
465Mười phần phải có một phần mới xong.
Khuyên ai cứ ra công, gắng chí,
Dẫu đào non, tát bể cũng nên,
Tinh thành tấc dạ như in,
Đá vàng cũng rút một tên bắn nhằm.
470Nào cha mẹ, anh em, chú bác,
Dẫu trong ngoài ai khác gì ai?
Người trong phải có người ngoài,
Đồng tâm há phải những người ở trong?
Nếu cả nước đồng lòng như thế,
475Việc gì coi cũng dễ như không.
Không việc gì việc không xong,
Nếu không xong, quyết là không có trời.
Có lẽ nào mặt trời mọc tối?
Có lẽ nào nửa buổi mọc sao?
480Núi kia có lẽ không cao?
Bể kia há có lẽ nào không sâu?
Dẫu gươm sắc kề đầu có hỏi,
Bấy nhiêu lời quyết nói không sai.
Vậy mà tưởng vậy mà thôi,
485Nhưng ta còn ngại cho người nước ta.
Người nước ta sinh ra còn dại,
Non sông này tuổi hãy còn thơ.
Hãy còn ngơ ngẩn ngẩn ngơ,
Chính không có phủ, giáo chưa ra trường.[34]
490Bụng ví có phú cường cũng dễ,
Lòng đà không, nô lệ không oan.
Ví người hai nước không quen,
Gặp cơn sóng gió cùng thuyền cứu nhau.
Biết như thế không cầu mà hợp,
500Chẳng biết ra, dẫu hợp mà tan.
Ví như gà nhốt cùng đàn,
Cá nuôi cùng chậu có toàn được đâu!
Người mình lắm bao nhiêu càng dại,
Lợi đến đâu bâu lại như ruồi.
505Người ngoài coi bẳng (bằng) như trời,
Người mình coi vẫn như gai cạnh mình.
Cũng biết nghĩa lạc vinh, ô nhục,[35]
Cũng biết đường xu phúc, tị tai.[36]
Cớ sao ai cũng như ai,
510Điều hay bảo đến tận nơi, không làm?
Bởi cái tội chịu cam ngu nhát,
Đã ngờ nhau lại ghét nhau cùng.
Bảo rằng cũng một cái lòng,
Rùa bay, rắn nhảy, quyết không được nào!
515Ngồi nghĩ đến càng đau cả ruột,
Ai ngăn dòng, chống cột[37] là ai?
Ấy ai đua sức gắng tài,
Rẽ mây, phẩy gió, quét trời cho quang?
Ngoài muôn dặm mơ màng chiếc bóng,
520Khách bồ đào[38] giấc mộng tha hương.
Trông về một giải Nam Bang,
Nghìn năm nước cũ tìm phương hồn về.
Nào là kẻ khôi kì danh sĩ,
Nào là người tuấn vĩ cao nhân.
525Ấy ai nhẹ miệng lanh chân
Cùng tôi giúp một vài phần là ai?
Trách[39] thế đạo hai vai nặng gánh,
Sức vãn hồi, bút mạnh hơn binh.
Kìa xem luật nước văn minh,
530Báo, thư[40], ai có cấm mình tự do?
Xin những bậc sĩ phu trong nước,
Có chữ rằng "đạo giác tư dân".[41]
Đem lòng nghĩ đến quốc dân,
Lựa dần khuyên nhủ nhau dần từ đây.
535Miệng diễn thuyết, dao này chém quỷ,
Lưỡi hùng đàm, gương ấy soi yêu.
Mình không, cắp súng đeo dao,
Nhưng không nó có làm sao được mình.
Đem những chuyện nhiệt thành ái quốc,
540Bảo một người tỉnh được một người.
Dần lâu từ một đến mười,
Trăm, nghìn, vạn, ức ai ai tỉnh dần.
Ai cũng biết hợp quần là thế,
Khắp bọn này, bọn ấy hợp nhau.
545Gió lanh thì sấm cũng mau,
Chữ tâm một phút đâu đâu cũng đồng,
Cờ độc lập xa trông phấp phới,
Kéo nhau ra đòi lại nước nhà.
Của nhà ta, trả chủ ta,
550Muốn toan cố chấp ắt là chẳng xong.
Cơ sự ấy nói không kể xiết.
Bút truyền thần khôn vẽ cảnh vui,
Hạ đăng[42] sáng khắp mọi nơi,
Bóng sao thấp thoáng, vẻ trời long lanh.
555Đài kỉ niệm tranh vanh trong nước,
Đèn hoan nghênh kẻ rước người đưa.
Nào người Dụ Cát, Lư Thoa[43]
Nay vừa gặp hội xin ta gắng lòng!
Chú thích
- ▲ đất nước thiêng liêng
- ▲ nguyên nhân các việc tệ hại
- ▲ nhân lúc rồng ngủ, đến ăn trộm hạt ngọc
- ▲ dò ý vua để nịnh hót
- ▲ mỡ và huyết
- ▲ dân chính là cỗi gốc của nước (theo Kinh Thư)
- ▲ hoạ chăng, hoạ là
- ▲ đón theo chiều ý của vua mà nịnh hót
- ▲ tối theo Á, sớm theo Âu
- ▲ sự khéo lạy là thượng sách hơn cả
- ▲ Thành quách tan vỡ, xã tắc ngả nghiêng, nghĩa là nước nhà bị giặc phá.
- ▲ Quắc và Ngu là những nước nhỏ đời Xuân Thu. Ngu cho vua nước Tấn mượn đường để đi đánh nước Quắc. Khi đã diệt Quắc rồi, Tấn liền quay về diệt nốt nước Ngu.
- ▲ Cùng nhau một gốc mà tàn hại nhau, như củi cây đậu nấu hạt đậu (thơ Tào Thực)
- ▲ Người thuộc về lớp sĩ phu
- ▲ hạng phụ nữ trẻ trung ngây thơ
- ▲ Tình thế áp bách, sức lực cùng quẫn.
- ▲ Chu Du (thời Tam Quốc)
- ▲ Trương Lương (thời Hán Sở)
- ▲ Nuôi rồng để làm mưa
- ▲ Kẻ nghèo khó, cùng quẫn.
- ▲ Mây bay, sấm dậy: Thời cơ hành động của người anh hùng.
- ▲ Y Doãn giúp Thành Thang khi còn chúa Kiệt nhà Hà.
- ▲ Khi Lã Hậu cướp ngôi nhà Hán, Chu Bột tuy giả vờ xu phụ, nhưng kỳ thực vẫn mưu việc khôi phục nhà Hán.
- ▲ Quay mũi giáo trở lại, đánh với quân thù mình vừa xu phụ
- ▲ Ngờ vực nhau vì bề ngoài. Câu này có người đọc là: Chớ thấy khác mà sinh hiềm khích.
- ▲ Nữ võ tướng Tây Sơn
- ▲ Bà cụ đã cúng nhiều tiền để giúp phong trào Cần Vương và phong trào Đông Du.
- ▲ Ông Tú Quang trong phong trào Cần Vương, bà mẹ bị bắt và bị tra tấn nhưng nhất định không khai.
- ▲ phấn sáp.
- ▲ Văn kiện bí mật.
- ▲ Thích khách người nước Tấn đời Chiến Quốc.
- ▲ Vua nước Ngô, ra vào không quên mối thù Việt Câu Tiễn giết cha, bèn cố chí diệt Việt bắt Câu Tiễn.
- ▲ Văn hóa mới, tinh thần mới.
- ▲ Về chính trị thì mình không có chính phủ của mình, về giáo dục thì trường học không ra trường học.
- ▲ Vui thích sự vẻ vang, chán ghét sự sỉ nhục.
- ▲ Đến với hạnh phúc, tránh xa tai vạ.
- ▲ Cột đá đứng vững giữa dòng nước.
- ▲ Người phải trốn tránh đi làm việc nước.
- ▲ Trách nhiệm cáng đáng việc đời.
- ▲ Báo chí và sách vở
- ▲ Đem đạo nghĩa mà đánh thức dân chúng.
- ▲ Đèn thắp trong buổi lễ ăn mừng.
- ▲ Học giả Nhật Bản Fukuga Wa Yukichi và nhà tư tưởng Pháp J.Ruxô.