Quốc văn trích diễm/Hán Việt văn biểu/§ 1/III

←

II

Quốc văn trích diễm của Dương Quảng Hàm
III

§ 2

→

III. — THỜI KỲ THỨ BA

LÊ, NGUYỄN
(Tự thế-kỷ thứ XV đến thế-kỷ thứ XIX)

Trong thời kỳ này Hán-học có hai điều đặc-sắc:

a) Hán-học thịnh mà phật-học suy.

b) Học đạo-lý thiền ra học từ-chương.

1º — Đời Hậu-Lê. — Phụ nhà Mạc và các chúa Nguyễn

Lê Thái-tổ (1428 - 1433): lập Quốc-tử giám, mở nhà học và đặt các giáo-chức ở các phủ lộ.

1429: đặt khoa minh-kinh để chọn nhân-tài.

Lê Thái-tôn: định lệ thi hương thi hội.

1442: mở khoa thi tiến-sĩ.

Lê Thánh-tôn: đặt một hội văn-học là Tao-đàn nhị thập bát tú 騷壇二十八宿.

1484: dựng bia tiến-sĩ.

Thi-gia	$\scriptstyle {\left\{{\begin{matrix}\ \\\\\ \ \end{matrix}}\right.}$	Lê Thánh-Tôn	黎聖宗	$\scriptstyle {\left\{{\begin{matrix}\ \\\ \end{matrix}}\right.}$	Thi tập^[1]
					Thân chinh ký sự	親征記事
		Nguyễn-bỉnh-Khiêm	阮秉謙	:	Bạch-vân thi tập	白雲詩集

Văn-gia	$\scriptstyle {\left\{{\begin{matrix}\ \\\\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \ \end{matrix}}\right.}$	Nguyễn-Trãi	阮廌	$\scriptstyle {\left\{{\begin{matrix}\ \\\\\ \\\ \ \end{matrix}}\right.}$	Quân trung từ mệnh		軍中詞命
					Bình Ngô đại cáo *		平吳大誥
					An-nam Vũ-cống		安南禹貢
					Ức-trai toàn tập		抑齋全集
		Thân-nhân-Trung	申仁忠		$\scriptstyle {\left\{{\begin{matrix}\ \\\ \end{matrix}}\right.}$	Thiên-nam dư hạ tập	天南餘暇集^[2] *
		Đỗ-Nhuận	杜潤
		Lê quý-Đôn	黎貴惇	$\scriptstyle {\left\{{\begin{matrix}\ \\\\\ \\\ \\\ \\\ \ \end{matrix}}\right.}$	Vân-đài loại ngữ		雲臺類語
					Thánh mô hiền phạm		聖謨賢範
					Hoàng Việt văn hải		皇越文海
					Kiến văn tiểu lục		見聞小錄
					Thượng-kinh phong vật chí,
					上京風物誌 v. v.
		Nguyễn-Dư	阮嶼:		Truyền kỳ man lục		傳奇漫錄^[3]
		Vũ-Quỳnh	武瓊:		Lĩnh-nam trích quái		嶺南摘怪
		Bùi-huy-Bích	裴輝壁	:	Lữ trung tạp thuyết		旅中雜說^[4]

Sử-gia	$\scriptstyle {\left\{{\begin{matrix}\ \\\\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \ \end{matrix}}\right.}$	Phan-phu-Tiên	潘孚先:	Đại-Việt sử ký tục biên		大越史記續編
		Ngô-sĩ-Liên	吳士連:	Đại-Việt sử-ký toàn thư		大越史記全書
		Vũ-Quỳnh	武瓊:	Đại-Việt thông giám		大越通鑑
		Lê-Tung	黎嵩:	Đại việt thông giám tổng luận		大越通鑑總論
		Phạm-công-Trứ	范公著:	Việt-sử toàn thư		越史全書
		Lê-Hy	黎僖	$\scriptstyle {\left\{{\begin{matrix}\ \\\ \end{matrix}}\right.}$	Quốc-sử thực lục	國史實錄
		Nguyễn-quý-Đức	阮貴德
		Nguyễn-Hoàn	阮完	$\scriptstyle {\left\{{\begin{matrix}\ \\\\\ \\\ \ \end{matrix}}\right.}$	Quốc-sử tục biên	國史續編
		Lê-quý-Đôn	黎貴惇
		Ngô-Sĩ	吳仕
		Nguyễn-Du	阮攸
		Lê-quý-Đôn	黎貴惇:	Đại-Việt thông sử		大越通史^[5]

2º — Nguyễn triều

Gia-Long	(1802-1820):	lập văn-miếu và Quốc-tử-giám ở kinh-đô
	1803:	đặt đốc-học ở các trấn;
	1807:	mở khoa thi hương.
Minh-Mệnh:	1822:	mở khoa thi hội;
	1832:	đổi lại phép thi;
		đặt Quốc-sử quán.
Tự-Đức	(1847-1883):	mở hai khoa thi: nhã-sĩ khoa và bác-sĩ khoa
		đặt khai-kinh diên và tập-hiền viện.

Thi-gia	$\scriptstyle {\left\{{\begin{matrix}\ \\\\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \ \end{matrix}}\right.}$	Minh-Mệnh	明命	$\scriptstyle {\left\{{\begin{matrix}\ \\\\\ \ \end{matrix}}\right.}$	Ngự chế thi tập 御製詩集
					Ngự chế tiễu bình Nam-kỳ tặc khấu thi tập
					御製勦平南圻賊寇詩集
		Thiệu-Trị	紹治	$\scriptstyle {\left\{{\begin{matrix}\ \\\\\ \\\ \\\ \\\ \ \end{matrix}}\right.}$	Ngự đề danh thắng đồ hội thi tập
					御題名勝圖繪詩集
					Ngự chế Bắc tuần thi tập
					御製北巡詩集
					Ngự chế vũ công thi tập
					御製武功詩集
		Tự-Đức	嗣德	$\scriptstyle {\left\{{\begin{matrix}\ \\\ \end{matrix}}\right.}$	Ngự chế Việt-sử tổng vịnh
					御製越史總詠
		Tùng-thiện-vương		:	thi tập
		Tuy-lý-vương		綏理王: thi tập

Thi-gia	$\scriptstyle {\left\{{\begin{matrix}\ \\\\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \ \end{matrix}}\right.}$	Phạm-quí-Thích	范貴適	Thảo-đường thi tập	草堂詩集^[6]
		Nguyễn-Du	阮攸	Bắc hành thi tập	北行詩集
		Trịnh-hoài-Đức	鄭懷德	Cấn trai thi tập
		Nguyễn-văn-Siêu	阮文超	Phương-đình thi văn tập	方亭詩文集
		Cao-bá-Quát	高伯适	Cao Chu-thần thi tập	高周臣詩集^[6]
		Phạm-hữu-Nghi	范有儀	Đạm-trai thi tập
		Phạm-phú-Thứ	范富庶	Gia-viên thi văn tập
		Đỗ-đăng-Đệ		Tùng-đường di thảo
		Nhữ-bá-Sĩ	$\scriptstyle {\left\{{\begin{matrix}\ \\\ \end{matrix}}\right.}$	Đạm-trai thi văn tập
		Nhữ-bá-Sĩ		Vịnh Việt-sử
		Nguyễn-văn-Giao		Quất-lâm thi văn
		v. v.

Văn-gia	$\scriptstyle {\left\{{\begin{matrix}\ \\\\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \ \end{matrix}}\right.}$	Phạm-đình-Hổ	范廷琥	$\scriptstyle {\left\{{\begin{matrix}\ \\\\\ \ \end{matrix}}\right.}$	Vũ trung tùy bút		雨中隨筆^[7]
					Kiền khôn nhất lãm		乾坤一覽
					Hi kinh trắc lãi		羲經測蠡
		Phạm-đình-Hổ			$\scriptstyle {\left.{\begin{matrix}\ \\\ \end{matrix}}\right\}\,}$	Tang thương ngẫu lục	桑滄偶錄
		Nguyễn-Án	阮案
		Trần-đình-Túc	陳廷肅	:	Tiêu sơn toàn tập
		Phan-thanh-Giản	潘清簡	:	Lương khế tập
		Nguyễn-đức-Đạt	阮德達	:	Khảo cổ ức thuyết

Sử-chí	$\scriptstyle {\left\{{\begin{matrix}\ \\\\\ \\\ \\\ \ \end{matrix}}\right.}$	Quốc-sử-quán	國史舘	$\scriptstyle {\left\{{\begin{matrix}\ \\\\\ \\\ \\\ \ \end{matrix}}\right.}$	Khâm-định Việt-sử thông-giám cương mục			欽定越史通鑑綱目
					Thực lục	實錄	$\scriptstyle {\left\{{\begin{matrix}\ \\\ \end{matrix}}\right.}$	tiền biên	前編
								chính biên	正編
					Đại-Nam liệt truyện		$\scriptstyle {\left\{{\begin{matrix}\ \\\ \end{matrix}}\right.}$	tiền biên	前編^[8]
					大南列傳			chính biên	正編^[9]

Sử-chí	$\scriptstyle {\left\{{\begin{matrix}\ \\\\\ \\\ \\\ \\\ \\\ \ \end{matrix}}\right.}$	Phan-huy-Chú	潘輝注	:	Lịch triều hiến chương^[10]	歷朝憲章
		Phạm-đình-Hổ	范廷琥	:	An-nam chí	安南誌
		Trịnh-hoài-Đức	鄭懷德	:	Gia-định thông-chí	嘉定通誌^[11]
		Lê-quang-Định	黎光定	$\scriptstyle {\left\{{\begin{matrix}\ \\\ \end{matrix}}\right.}$	Nhất thống địa-dư chí
					一統地輿誌
		Cao-xuân-Dục	高春育	$\scriptstyle {\left\{{\begin{matrix}\ \\\ \end{matrix}}\right.}$	Đại-Nam nhất thống chí^[12]
					大南一統誌

Chú thích

▲ Chép trong quyển Thiên-Nam dư hạ tập.
▲ Quyển này chỉ còn sót lại có mấy đoạn.
▲ Quyển này hiệu Cát-Thành Hà-nội đã dịch quốc-ngữ và in.
▲ Coi các bài trích-lục đã dịch đăng Nam-phong.
▲ Quyển này tác-giả làm chưa xong.
▲ ^a ^ă Mấy tập này đã trích lục đăng trong Nam-phong.
▲ Coi bản dịch đăng trong Nam-phong, số 121 - 130.
▲ Quyển này ông Phan-kế-Bính đã dịch đăng trong Đông-dương tạp-chí.
▲ Quyển này ông Phan-kế-Bính đã dịch tập thứ nhất là sơ tập (về đời vua Gia-Long) đăng trong Đông-dương tạp-chí.
▲ Ông Deloustal đã dịch hai chương trong quyển mày ra chữ pháp là chương « Hình luật chí » đề là « La Justice dans l’ancien Annam » đăng trong tạp-chí trường Bác-cổ (Bulletin de l’Ecole français d’Extrême-Orient) và chương « Quốc dụng chí » đề là « Ressources financières et économiques de l’Etat dans l’ancien Annam » đăng trong Đông-Pháp tạp-chí (Revue indochinoise).
▲ Quyển này ông Aubaret đã dịch ra chữ Pháp: (Histoire et description de la Basse Cochinchine, Paris, 1863).
▲ Quyển này mới làm xong về xứ Trung-kỳ, ông Phan-kế-Bính đã dịch ra quốc-ngữ đăng trong Đông-dương tạp-chí.

[1] ▲ Chép trong quyển Thiên-Nam dư hạ tập.

[2] ▲ Quyển này chỉ còn sót lại có mấy đoạn.

[3] ▲ Quyển này hiệu Cát-Thành Hà-nội đã dịch quốc-ngữ và in.

[4] ▲ Coi các bài trích-lục đã dịch đăng Nam-phong.

[5] ▲ Quyển này tác-giả làm chưa xong.

[np-6] ▲ ^a ^ă Mấy tập này đã trích lục đăng trong Nam-phong.

[7] ▲ Coi bản dịch đăng trong Nam-phong, số 121 - 130.

[8] ▲ Quyển này ông Phan-kế-Bính đã dịch đăng trong Đông-dương tạp-chí.

[9] ▲ Quyển này ông Phan-kế-Bính đã dịch tập thứ nhất là sơ tập (về đời vua Gia-Long) đăng trong Đông-dương tạp-chí.

[10] ▲ Ông Deloustal đã dịch hai chương trong quyển mày ra chữ pháp là chương « Hình luật chí » đề là « La Justice dans l’ancien Annam » đăng trong tạp-chí trường Bác-cổ (Bulletin de l’Ecole français d’Extrême-Orient) và chương « Quốc dụng chí » đề là « Ressources financières et économiques de l’Etat dans l’ancien Annam » đăng trong Đông-Pháp tạp-chí (Revue indochinoise).

[11] ▲ Quyển này ông Aubaret đã dịch ra chữ Pháp: (Histoire et description de la Basse Cochinchine, Paris, 1863).

[12] ▲ Quyển này mới làm xong về xứ Trung-kỳ, ông Phan-kế-Bính đã dịch ra quốc-ngữ đăng trong Đông-dương tạp-chí.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]