Quốc văn trích diễm/Văn sách
VĂN-SÁCH
Văn-sách là một bài văn vấn-đáp (questionnaire) đầu bài hỏi thế nào thì trong bài văn mình phải trả lời lại làm vậy.
Văn-sách cũng là một lối ứng-thí của ta xưa. Đầu bài thường lấy những lời nói hoặc công việc của cổ-nhân cùng các việc đương thời ra hỏi học-trò. Mỗi mục văn-sách định hỏi về việc gì, thường nêu lên một câu gọi là đề-án, rồi ở dưới nhặt (lặt) các lời nói của thánh hiền và các công việc trong lịch-sử có liên-lạc đến đề-mục ấy ra mà hỏi; cuối cùng hỏi một vài câu thời-sự cũng thuộc về mục ấy.
Lúc làm bài văn đáp lại thì cũng cứ theo từng câu trong đầu bài mà trả lời lại, phải biện lý, phải dẫn chứng, giải-thích sao cho vỡ-vạc gẫy gọn.
Lắm khi đầu bài hỏi lăng-líu, câu nọ chằng sang câu kia thì lúc làm bài hoặc theo thứ tự, hoặc đảo lên đảo xuống, liệu cách mà gỡ lần lần từng mối từng cớ, sao cho đáp khỏi thiếu ý mà cũng đừng thừa ý. Bởi vậy nên làm được văn-sách hay phải học rộng nhớ nhiều, lại phải có kiến-thức lịch-duyệt nữa, nên trong các lối văn ứng-thí của ta xưa, chỉ có lối này là thiết-thực hữu-dụng hơn cả.
Làm văn-sách tuy được tùy ý mình xếp đặt, nhưng cũng phải theo một vài câu lề-lối đã định trong trường-qui; bắt đầu làm phải đặt mấy chữ: « Đối sĩ văn 對 士 聞 » (thưa, tôi nghe) hoặc « thần đối thần văn 臣 對 臣 聞 » (thần thưa thần nghe); hết đoạn mở bài phải đặt câu: « Tư thừa sách vấn nhi lược trần chi 茲 承 策 問 而 略 陳 之 »; (nay vâng lời sách hỏi mà lược bày ra). Đầu câu đáp phải đặt 2 chữ: « Thiết vị 竊 謂 »; (trộm nghĩ rằng). Cuối bài lại viết mấy câu lề-lối này: « sĩ giã, hạnh phùng thịnh thế, tòng sự văn trường, quản kiến như tư, vị tri khả phủ, nguyện chấp sự kỳ trạch nhi tiến chi, sĩ cẩn đối. 士 也。幸 逢 盛 世。從 事 文 塲。管 見 如 斯。未 知 可 否。願 執 事 其 擇 而 進 之。士 謹 對。» (Tôi đây, may gặp đời thịnh, theo việc trường văn, kiến-thức hẹp-hòi như vậy, chưa biết có phải hay không, xin các quan coi việc kén lựa mà cất nhắc cho. Tôi cẩn thưa).
Trong văn nôm ta có mấy bài văn-sách thường lấy các câu ca-dao tục-ngữ ra làm đầu bài.