Sách quan chế/80
CÁC TỈNH BỐ, ÁN, 按布省各
chef d’administration, chef du service judiciaire.
Mỗi tỉnh đều đặt Bố chánh 1, 布政; Án sát, 1 按察 Như tỉnh nào có lệ đặt Tuần phủ, thì không có Bố chánh, ấn tryện Bố chánh về Tuần phủ kiêm lảnh; như đặt Bố chánh mà thôi, thì ấn tryện Tuần phủ đều giao cho Bố chánh, Án sát hội đồng mà giữ dùng.
Hiệu Gia-long năm đầu, đặt ra có thành, dinh, trấn, đạo. Thuở ấy có chỗ đặt Cai bộ, Ký lục; có chỗ đặt Hiệp trấn, Tham hiệp, có chỗ đặt Quản đạo, Hiệp thú.
Hiệu Minh-mạng năm thứ mười hai, bải chức Hiệp trấn, Tham hiệp, đặt Bố chánh, Án sát đều một người.
Phàm trong cương lý, ở trong thì có phủ Thừa-thiên, đặt có Phủ doản, Phủ thằng, thì là trọng thủ thiện nghĩa là trọng chỗ đầu mối vậy.
Ngoài đặt 30 tỉnh, tỉnh lảnh phủ; còn phủ, thì lảnh huyện, châu.
Ti tài phú thì hủy cho Bố chánh sứ, mà phải tùng Tổng đốc, Tuần phủ. Có khi đặt Tổng đốc kiêm Tuần phủ; có khi đặt Tuần phủ kiêm Bố chánh, mà không tùng Tổng đốc; cũng có tỉnh không đặt Tổng đốc, Tuần phủ, để cho Bố chánh hay việc mà thôi; ấy là nhơn địa thế, tùy theo sự thể, định làm cương lý, dụng thổ dụng dân nhi tác chi cống phú nghĩa là dùng đất dùng dân mà phân ra lính thuế vậy.
Hiệu Minh-mạng năm thứ mười hai, lại nghị chuẩn, các Bố chánh, Án sát, hễ có việc phải tâu, phải tư, thì phải cho quan Thượng ti, là Tổng đốc, hoặc Tuần phủ biết trước. Như phải là việc dân sanh lợi bịnh, mà ý kiến khác nhau, hoặc phải quan Thượng ti làm ngang, hiếp chế, thì mới cho làm tờ thật phong lại mà tâu ngay.
Vã như sự thể trong tỉnh Cao-bằng không đồng cùng các nơi khác; hễ tại tỉnh ấy có sự chi quan cẩn, thì hai ti bố, án phải tính với nhau, cho hội hàm mà làm giấy gởi ngay, mà cũng phải báo cho Tuần phủ Lượng-bình biết. Còn về việc cả thể phải đổi, phải làm, thì sẽ hội hàm, lại báo cho Tuần phủ xét đi xét lại, làm tờ tâu xin thi hành. Về các việc khác thuộc về ti nào, thì do ti ấy cứ lệ thường chiếu biện: việc phải tâu, thì làm giấy tâu, việc phải tư Bộ, thì cứ làm giấy cho Bộ.
Hiệu Minh-mạng năm thứ mười lăm, có chỉ dụ rằng: buổi trước các địa phương kêu là trấn, đặt có quan võ làm Trấn thủ, còn chức Hiệp trấn, Tham hiệp thì về quan văn, hay hết các việc binh dân sự vụ, nay mới đặt tỉnh cùng đặt chức Tổng đốc, Tuần phủ, Bố chánh, Án sát, Lảnh binh, quiền thống nhíp về nơi Tổng đốc, Tuần phủ, thì Bố chánh, Án sát, Lảnh binh, đều phải thính tùng; bằng tỉnh nào đặt Bố chánh, Án sát, Lảnh binh mà thôi, chức phận không cao thấp gì hơn nhau là bao nhiêu, thì phải tùy theo việc bàn tính cùng nhau mà làm mới được xong xuôi. Như việc chi phát tiền lương, tra biện án kiện, trạch cử phủ, huyện văn chức, cùng các chức tầm thường, đều do nơi Bố, Án, cứ chức phận mình mà tính, quiền Lảnh binh không phải dự vào. Chí như trạch cử vỏ chức, sai phái bàn binh, phân bổ đồn trại, cùng việc tuần phòng, đánh bắt, có phải là việc giặc, thì chuẩn cho chánh phó Lảnh binh trong tỉnh hội đồng cùng Bố, Án mà nghị việc; việc phải tâu, thì chuẩn cho mỗi người đứng tên vào trong sớ, cho lấy chúng trí thành thành[1], văn võ đều giúp nhau.
Hiệu Minh-mạng năm thứ mười sáu, có chỉ chuân hạt nào chưa đặt Tuần phủ, có Bố chánh làm Hộ phủ, hoặc quiền lảnh, quiền chưởng chức Tuần phủ mà thôi, thì cho Án sát hội đồng hộ lý Tuần phủ quan phòng.
Hễ tỉnh nào đã đặt Tổng đốc, hoặc Tuần phủ, thì quiền thống nhíp đều về hai ông ấy, sớ sách một mình hai ông ấy đứng, nhưng vậy có việc cũng cho Bố chánh, Lảnh binh liên danh đóng dấu, đàng sau Tổng đốc.
Thừa tuyên Bố chánh sứ ti, hoặc kêu là Phan ti, kiếm chưởng việc Lại, Lễ, Binh, Công, mà chánh chưởng là việc hộ.
Ti thuộc, như tại Gia-định thuở xưa thì thông phán 1, kinh lịch 1; chánh bát phẩm thơ lại 4; chánh cửu phẩm thơ lại 6; vị nhập lưu thơ lại 30.
Đời Gia-long, chuẩn định làm tả hửu nhị thằng ti, mỗi ti đều có câu kê, cai hạp, thủ hạp cùng bổn ti, phân làm sáu phòng, là Lại, Hộ, Lễ, Binh, Hình, Công. Đến đời Minh-mạng năm thứ tám, cải làm tả hữu thông phán, tả hữu kinh lịch.
Năm thứ chín, cải ti lệnh sữ, làm thuộc lại tùng bát phẩm thơ lại; bổn ti làm chánh cửu phẩm thơ lại.
Đề hình án sát sứ ti, hoặc kêu là niết ti, kiêm chưởng hình danh cùng ti vưu tuyến, nhưng vậy nhiều việc cũng hội đồng phân quản với phan ti.
Ti thuộc, như tại Gia-định buổi trước, thì thông phán 1, kinh lịch 1; chánh bát phẩm thơ lại 2; chánh cửu phẩm thơ lại 3; vị nhập lưu thơ lại 20.
Còn ti vưu tuyến: Tư vụ 1; chánh bát, cữu phâm đều 1; vị nhập lưu thơ lại 6.
Ngoài các trạm có dịch thừa, dịch mục, biện trạm, trạm phu, chức phận đều có sai đẳng.
Mỗi tỉnh có lễ sanh, chiếm hậu, lương y.
1º Ti lễ sanh, có hiệu thừa, hoặc tự thừa 1; lễ sanh chừng 15 người.
2º Ti chiếm hậu, (thường chủ việc làm lịch, chiếm thiên tượng). Có linh đài lang 1; chiếm hậu sanh chánh cửu phâm 1, vị nhập lưu thơ lại 5.
3º Ti Lương y, chánh cửu phẩm y sanh 1; y thuộc 10, cả thảy đều thuộc phan ti.
Chú thích
- ▲ Nghĩa là lấy trí đông làm chắc như thành.