Hựu giết, Dư đảng là bọn Đinh-Kiến, họp dân vây phủ-thành. Trong thành quân ít không chống nổi, đắp lũy giữ đợi quân cứu-viện. Tuy hào-trưởng ở Quảng-châu là Phùng-Tử-Du muốn tâng công, đóng quân không chịu ra. Kiến giết Diên-Hựu. Sau Tư-mã Quế-châu là Tào-Trực-Tĩnh[1] đánh giết được Kiến.
Nhâm-Tuất, — năm thứ 10 hiệu Khai-Nguyên đời Huyền Tông Long-Cơ bên Đường (722) — Tướng giặc là Mai-Thúc-Loan, giữ châu tự xưng là Hắc-đế (vua đen). Ngoài kết-liên với các dân Lâm-Ấp, Chân-Lạp, nói số quân là ba mươi vạn. Vua Đường sai Nội-thị Tả-Giám-môn Vệ-tướng-quân là Dương-Tư-Húc, Đô-hộ là Nguyên-Sở-Khách đánh tan được[2].
Mậu-Tuất, — năm thứ 3 hiệu Chí-Đức đời Túc-Tông Hanh bên Đường (756) — Vua Đường đổi An-Nam Đô-hộ-phủ gọi là Trấn-Nam Đô-hộ phủ.
Đinh-Vị, — năm thứ 2 hiệu Đại-Lịch đời Đại-Tông Dự bên Đường (767) Dân Côn-lôn và dân Đồ-bà vào cướp, đánh hãm châu thành. Kinh-lược-sứ là Trương-Bá-Nghi, cầu cứu với viên Đô-Úy Vũ-định là Cao-Chính-Bình. Viện-binh đến, phá được quân Côn-lôn, Đồ-bà ở Chu-Diên. Bá-Nghi lại đắp nên La-thành.[3]
- ▲ Đường thư chép là Tao-Huyền-Tĩnh.
- ▲ « Trong đời Khai-Nguyên, Mai-Thúc-Loan ở An-Nam làm phản xưng là Hắc-đế, cất quân trong 32 châu, ngoài lại kết liên với các nước Lâm-Ấp, Chân-Lạp, Kim-Lân giữ miền Hải-Nam, quân hiện là bốn mươi vạn. Tư-Húc xin đi, triệu mười vạn lính mộ cùng Quang-sở-Khách theo đường cũ của Mã-Viện, bất ý kéo sang. Thúc-Loan sợ hãi không kịp mưu tính bèn thua to. Bọn Húc xếp thây lại đắp làm nền quán mà trở về.» (Đường thư)
« Kính xét: Trong đời Khai-Nguyên phủ An-Nam Đô-hộ vẫn đóng ở Giao-Châu, gồm 12 châu, 59 huyện, đều đặt các viên Thú Tể cai trị. Thuế, sưu phải nộp, quân lính phải đi, đều theo mệnh lệnh bên Đường. Lại phủ Đô-hộ cùng các châu Phong, Ái, Lục, Diễn, chưa thấy nói có đâu bị phá vỡ. Vậy thì Thúc-Loan sao có cất được quân ở cả trong 32 châu, đông đến số 40 vạn? Trộm nghĩ Thúc-Loan khi ấy mới chiếm cứ một châu, thế cũng còn nhỏ mọn. Nhưng khi ấy Huyền-Tông thích việc lập công ở ngoài biên cương; mà Tư-Húc, Sở Khách thì lợi kỳ là nơi hiểm-trở, xa-xôi bịa to thế bên địch lên, để cầu được cao công, hậu thưởng thế thôi! Nếu không thế, thì lấy đất đai ấy, binh lực ấy, mà quân Tầu vừa tới, đã vội hoảng-sợ tan vỡ, là cớ làm sao? Sử cũ ta cũng chép: « Thúc-Loan bên ngoài với Lâm-Ấp, Chân-Lạp, có quân ba mươi vạn » Chắc cũng là lược theo sử Tầu mà chưa xét đến sự thực vậy » (K.Đ.V.S)
« Tư-Húc vốn là Hoạn-quan người ở Thạch Thành, La-Châu, vốn trước họ Tô — Quang-Sở-Khách (sử cũ Quang chép Nguyên là lầm) người Giang Lăng, sang làm Đô-hộ An-Nam hồi đầu đời Khai-Nguyên. — Chân-Lạp tên một nước dưới này sẽ chua rõ. Kim-Lân cũng tên một nước. Theo sách Thái-bình ngự-lãm, đời Tống thì « Kim-Lân lại có tên là Kim-Trân cách phía tây Phù-Nam hơn hai nghìn dậm.» (Kẻ dịch nghĩ có lẽ tức là Cao-Miên ngày nay. Hiện người Tầu thường gọi Cao-Miên là Kim-biên) — Theo sách Khâm-Châu chí: « Rẫy núi Ô-lôi chạy dài ra biển cả, trông sang Tây là phủ Hải-đông bên Giao-Chỉ. Mã-Phục-Ba sang An-Nam đi theo lối ấy. Hiện còn có đền Mã-Phục-Ba ». Sách quận quốc lợi bệnh của Cố-Viêm-Vũ đời Minh thì chép: « Từ đời Mã-Phục-Ba (Mã-Viện) tới nay, quân thủy đều đi theo miền Nam Khâm-châu. Dương buồm vượt biển cả, một ngây là tới Giao-châu. Trấn Chiều-Dương tức là nơi ấy ». Mai-Thúc Loan, quê ở Mai-Phu, huyện Thiên-Lộc, châu Hoan, tức huyện Can-Lộc, phủ Đức-Thọ, Tỉnh Hà-Tĩnh ngày nay. Thúc-Loan người đen, cho nên dân trong châu gọi là Hắc-đế, nay còn nền thành cũ ở đồi Vệ-Sơn, huyện Nam đường. Lại có đền thờ ở xã Hương-Lãm huyện ấy, được kể là đền các hàng đế-vương đời trước.» (K. Đ. V. S.)
- ▲ Theo « Nam-man truyện » trong Đường thư thì: « nước Đồ-Bà Đông giáp Lục-Chân-Lạp, tây giáp Đông-Thiên-Trúc, Nam giáp biển, Bắc giáp Nam-Chiếu, gồm có 18 thuộc quốc. Lại có bộ Tiểu-Côn-Lôn, nước Đại-Côn-Lôn » Sách Quận quốc lợi-bệnh cũng chép: « nước Côn-Lôn ở phía nam Lâm-Ấp ». Cứ thế mà xét thì Đồ-bà rộng trùm cả các nước Xiêm-La, Diến-Điện. Duy dân đó không có thống thuộc, tùy nơi tự xưng hùng-trưởng, và sinh sống bằng nghề cướp-bóc. Nay bị các nước gồm lấy. Mà các xứ Tất-lực, (?) Hạ-liêu, (?) Giang-lưu, (?) Ba-ma, (?) Lục:giáp, (?) cũng bị người phương Tây chiếm-cứ. Những thổ dân ở các xứ ấy còn gọi là dân Đồ-bà (?). Côn-lôn lại là thuộc-quốc của nó. Nay thuộc hải-phận tỉnh Vĩnh-Long, có các cù lao Côn-lôn lớn, nhỏ. Dân ta sang ở lập nghiệp, đã trải đến mấy đời. (Hiện nay thì là đất giam tù của chính-phủ Pháp) — Trương-Bá-Nghi theo Đường-thư thì người Ngụy-châu, bắt đầu nhờ chiến-công được thuộc về đạo quân của Lý-Quang-Bật. (K. Đ. V. S.)
