khiến cho người ta nghe câu văn, như mắt trông thấy cảnh, tai nghe thấy người mà sinh ra cái lòng quan cảm, như thế mới là văn-chương có khí.
Văn khí bởi đâu mà ra? — Cũng là bởi kiến-thức tinh-thần của người làm văn mà ra. Người cục-súc hay làm những văn tiểu-sảo 3; người nhu-nhược hay làm những văn chi-li; người thô-sơ hay làm những văn sống-sượng, người danh lợi hay làm những văn thù-phụng 4, người bợm-bãi hay làm những văn hoa tình. Những người ấy mà cho làm văn nói về phong-tục, đạo-đức, lịch-sử, chính-trị, chẳng qua mơ mơ màng màng, ba câu lề lối, mấy chữ bẻm mép, sao gọi là văn có khí.
Văn-chương với đạo-đức thường không có quan hệ với nhau; xưa có người, kể trong đạo-đức, thì là kẻ có tội, mà văn hay truyền tụng còn đến bây giờ. Vì chính-trị có luật-phép, mà văn-chương không có luật-phép, cho nên khen văn chưa hẳn là yêu người mà luận người cũng không ở văn-tự.
(Giở lên 4 bài trích ở tập Lời khuyên học-trò trong Nam-Phong)
CHÚ THÍCH. — 1. Là thiết-thực hữu-dụng cho đời. — 2. Quỉ phải khóc, thần phải sợ, nói những bài văn có giọng réo rắt bi ai. — 3. Là khéo vặt. — 4. Nịnh nọt tâng bốc người.
CÂU HỎI. — 1. Bài này về thể văn gì? Chia ra làm mấy đoạn?
2. Văn-chương là gì? Hai chữ ấy hiểu nghĩa rộng là gì? Hiểu nghĩa hẹp là gì? Tác-giả hiểu chữ hay thế nào? Tình và lý khác nhau thế nào? Trong một bài văn cái gì là lý mà cái gì là tình?
3. Tác-giả chia văn-chương ra làm mấy lối? Thế nào là văn hữu-dụng? văn vô-dụng? Văn-chương nước ta thường mắc phải tệ gì?
4. Văn-khí là gì? Văn-khí bởi đâu mà ra?
5. Văn-chương với tâm tính người ta quan hệ với nhau thế nào? Bình luận câu cách-ngôn Pháp: « Le style c’est l’homme » (Văn tức là người).
