Từ điển Việt–Bồ–La/C
CA: cantiga, cantar: cantio, onis. cano, is. ca, thích ca: vide ſuo loco
cà: beringellas: mala inſana
cà ꞗeào: coçarſe: frioc, as.
cà cuấng: bicho como cigara que eſtà em eſtima pera comer: papilio in modum cicadæ, quem habent in delicijs Annamitæ.
cà cướng: paſſare pintado de pardo e branco: auis variegatus fuſco & albo colore.
cà, đi cà kheo: andar em pes de pao; ligneis pedibus incedere.
cà, mà cà mà cạp: guagueiar: balbutio, is.
cá: peixe: piſcis, is.
cá, mắt cá chên: artelho ; talus, i.
cả: grande: magnus, a, vm. cả và nhà: toda a caſa: tota domus.
cả và thien hạ: todo o mundo; omnes qui ſub cælo ſunt. đi cả: todos ide; omnes ite.
cả, mà cả: preço: pretium, ij.
cả, chiềo cả: a tarde: veſperè.
cả gan: animoſo valente; magnanimus, i. tôi cả lào᷄; tomo eſte atreuimento: audeo, es. cả bạo᷄: barrigão; ventroſus
các: todos: omnis, e.
các cơm; cozer arròs: coquere orizam.
các, bồ các, cái các: pega: pica, æ.
các, lầu các: paços: palatium, ij.
cách: maneira: modus. cách người: meyo entre dous: intermedium, ij. cách ſou᷄: o rio eſtà no meyo: intermedius eſt fluuius. cách một ngày: eſtà hum dia de caminho: intermedium eſt itervnius diei. cách ꞗấch: temparede no meyo: intermedius eſt paries. được cách hai năm são paſſados dous anannos; intermedij præteriere duo anni. cách non cách biển: eſtaõ de por meyo montes e mar; intermedij ſunt montes & mare.
cạch cơm, dại dột: paruo, tolo: fatuus, i.
cai: ſer cabeça de outros como capitão &c. dux, cis. præpoſitus, i.
cài dĕải: atar a fita da cabaya: vincire ligulam veſtis.
cái: femea de animais: fœmininum quadrupedium. bò cái; vaca vacca, æ. con cái: filbos e filhas; ſilij & ſilię, ſolum de hominibus.
cái này: eſta couſa: hoc. cá này idem.
cái: çouſa grande principal: res præcipua in eo genere vt. đàng cái: eſtrada grande real: regia via. ſou᷄ cái: rio grande: præcipuum flumen. cửa cái: porta principal: præcipua ianua.
cái, mấy cái: quantos; quot, in rebus quæ non habent articulum proprium & reſpondetur. một cái hai cái &c: hũ, dous : vnum, duo.
cái: leicenço: furunculus, i. nên cái: nacer leicenço: furunculum oriri.
cải tên: mudar o nome: mutare nomen. cải chữ: por outra letra: ſubſtituere aliam literam.
cải, rau cải, hột[đính chính 1] cải: moſtarda;ſinapi.
cải, của cải: fazenda: facultates.
cãi: porfiar: contendo, is. cãi mlời: replicar: contradico, is..
cay: requeimar: excalefacio, is. cay con mất: o arder dos olbos; vredo, inis.
cây cối: aruoures; arbor, is. một cây, hai cây: hum; dous: modus numerandi arbores, & aliquas plantas.
cây đèn, cây nến: caſtiçal ou mancebo da candea: candelabrum, i.
cây gếm: bagaco do vinho que ſe bota no vinagre: vinacea, æ. alij gây gếm.
cày: laurar a terra: aro, as. cái cày: arado: aratrum, i.
cày, con cày: gato do mato: catus ſylueſtiis.
cấy lúa: diſpor o arròs: orizam tranſplantare ad creſcendum.
cạy: virar o leme a eſtibordo; gubernaculum ad ſiniſtram ſlectere.
cạy cơm cháy: deſpegar o arròs queimado da panella:
auellere ab olla orizam ſemiuſtam.
cạy cửa: botar a parta foar do couce: remouere ianuam è cardinibus.
cậy: confiar: ſpero, as. tlou᷄ cậy: eſtribar: conſido, is. cậy gậy: encoſtarſe no bordão: inniti baculo.
cam: larania: malum aureum. cam quít, idem. ſunt & diuerſæ illorum ſpecies quâ nô ignoramus, cam gếy, cam ſen, cam nóm, cam sành.
cam thảo: alcaçus: radix dulcis.
căm hờn: non ſe fallar: colloquium alteri negare. căm gện: agaſtarſe interiormente: iraſci in corde.
câm: mudo: mutus, a, vin, câm miệng, câm lạng, idem.
cầm: reter: retineo, es. cầm cố cho: tomar penhores: pignus accipere. cầm người: ter preſo alguem: comprehendo, is. cầm tu rạc: ter na prisão: retinere in carcere. cầm đời tói: ter em machos: inijcere compedes.
cầm ấn, vide, ấn.
cầm ngọuc: ter no tronco: maleſicij genus quo vencſici fingunt ſe intra quoddam vas comprehendiſſe defunctum illum cui affingunt eſſe cauſam morbi.
cầm: animais terreſtres: quadrupedia. muâng, idem.
cầm bút: ler o meſtre a lição: prælegere lectionem. cầm sách: ter o liuro: apprehendere librum.
cầm canh: vigiar os quartos da noite: vigilias cuſtodire ſeu excubare. gà cầm giờ: o gallo canta a certas horas: gallicantus.
cầm, chúa cầm thực: o Rey come: comedit Rex, ita dicitur ob reuerentiam.
cắm que: fincar pao no chăo: infigere ſolo baculum, aut quid ſimile. cắm ꞗĕaò, idem.
cám ơn: dar graças: gratias agere.
cám: farelo: furfur, vris.
cám dĕổ: tentacão; tentatio, onis.
cám cảnh: miſerauel: miſer, a, vm.
cấm: prohibir: veto, as.
mento de macho com ſemea: copula carnalis. medeſtè.
cạm: ratocira: muſcipula, æ.
can yém: fazer corpinbo de pedacinbos: consuere ex varijs fruſtulis mammillare.
căn: cubiculo: cubiculum, i. ſpatium ſcilicet quod eſt inter duas columnas in domo ligneâ.
cân: pezar: pondero, as. một cân: hũ pezo, hum arratel: libra vna: cân hòm: balanọa: trutina, æ. ſcilicet ſeruatur in ſcrinio, cum omnibus adillam attinentibus. blái cân: pezos: libra, æ. cân nạng: pezar bem: ponderare liberaliter. cân nhẹ: pezar mal: ponderare illiberaliter.
cân, mũ đầu[đính chính 2] cân: barrete de mandarim com orelhas: pileus cum auribus, quo vtuntur Doctores.
cần, viậc cần: negotio de conſideração: momenti alicuius negotium.
cần câu: cana depeſcar: arundo piſcatoria.
cần, rau cần: rabaças: lauer, eris.
cần vía: certarama em que cuidão os gentios vai a alma do Rey em hũa ſuperſtição[đính chính 3] que fazem: ramus quydam cui putant pagani inſidere animam Regis cum celebrát ſuperſtitionem quam vocant obuiationem animæ Regis.
cán; cabo ou baſte de alũ ferro: manicus, i. haſtile, is. cán dĕao: cabo de faca: manicus cultri: cán giáo: haſte de lança: haſtile, is.
cán, đi ſai cán, quan tỏu᷄ cán: mandarim que preſide a algũa obra: præfectus miſſus ad præſidendum alicui negotioregis.
cán cổ: afogar entre dous paos: ſtrangulare inter duo ligna collum ſtringendo.
cắn: morder: mordeo, es. cắn dĕạ: mordexim: cholica, æ: cắn rang: fechar os dentes de modo que ſe naxo pode abrir a boca por doença como de ar: ſtringere dentes ratione morbi.
cắn dầu cắn rượu: borra de algum liquor como azeite
vinho mel: fæces[đính chính 4] alicuius liquoris vt olei vini. melius cạn.
cản: aiuſtar: æquio, as.
cạn: pouco fundo ſeco: ſirres:
cạn, cơm đã cạn[đính chính 5]: ſecar ſe a agoa no arròs quando ſe coze: deſicere aquam orizæ bullientis in olla:
cang la: cesto de aſa: corbis cum anfulis. giang la, idem.
càng già càng khôn: quanto mais velho tanto mais prudente: quantò ſenior tantò prudentior. càng tội: tanto mor pecado: tanto maius ſcelus.
càng cua: mão de caranguejo[đính chính 6]: manus, vel pedes cancri. dicitur etiam de alijs animalibus quæ oblongos habent pedes, & de homine etiam in contemptum.
càng, ranh càng: abortiuo; abortiuus, a, vm maledictum quod pueris dicitur.
cãng về. primeiro ide: priùs reuertere.
cảng: perna: crus, vris.
canh: caldo com heruas ou outra couſa: iuſculum cum herbis aut alijs.
canh phu: laurador: agricola, æ.
canh, cá lành canh: peixe rabo de gallo: cauda galli, genus piſcis ita dicti.
canh, đăọc canh đăọc kệ: rezar aos pagodes: preces legere idolis:
canh, giữ canh, cầm canh: eſtar de vigia ſeu quarto: vigilias cuſtodire.
canh, cửi canh: teſſer: texo, is. vide cửi.
cành: ramo: ramus, i ngành, idem.
cánh: aſa de aue: ala, æ.
cánh tay: braço: brachium, ij.
cảnh: horta: hortus, i.
cảnh, quang cảnh: reſplandecente: lucidus, a, vm.
cảnh, cám cảnh: miſerauel, coitado: miſer, i.
cảnh, gếy cảnh: papel branco bem tapado: carta candida benè compacta.
cạnh: porſiar: contendo, is.
cao: couſa alta: altus, a, vm.
cao li: Reino da Corea: Coreæ Regnum.
cao miên: Camboia: Cambogiæ regnum.
caò: arranhar, coçar: ſcalpo, is.
caò, cái caò: vncinho: vncus, i. bưà caò: gradar a terra: cratio, is.
cáo: acuſar: accuſo, as.
cáo, con cáo: rapoſa, adibe: vulpes, is, melis, is.
cạo: raſpar como com faca: erado, is. cạo chữ: raſpar aletra: eradere literam.
cậo kệ: preſidente das ohcas: præſectus operum.
cảo: eſcreuer letra grande: ſcribere maiuſculis literis, vt ſolent in examine.
cảo, cợt caỏ: graceiar: nugor, aris.
caỏ lẹnh: formar edicto: formare edictum regium.
căóc: ſapo: bufo, nis. alij cóc.
cao᷄: boyão em que ſe leua vinho ou agoa: vas fictile ad vinum aut aquam.
cao᷄, ꞗán cao᷄ len: em penarſe a taboa: curuari tabulam. cao᷄: couſa arcoada cõ as pontas pera riba como a lua: cornua ſurſum erigere ad lunæ modum. cao᷄ mạt: roſto grande redondo como lua: facies rotunda ad lunæ plenæ modum.
cào᷄, vide càng, vel gạo᷄.
cảo᷄ người ta: leuar gente as coſtas e peſcoco: geſtare aliquem humeris & collo.
cáu : entanguido de frio: rigens frigore.
cắp: furtar com manha: furari arte ăn cắp, idem.
cắp bláo: furtar com engano: furari dolosè.
cắp tay: ter as mãosiuntas no peito cubertas: iungere manus ante pectus.
cắp, tlói cắp cánh: amarrar com as maõs atràs: ligare manus poſt terga.
cắp nhau: aiudar alguem com o fato pera depois o aiudarem a elle: iuuare ſe opibus inuicem.
cáp, một cáp: hũa mão aberta: explicatâ manu ſemel accipere.
cạp: tenàs: forceps, cipis. cạp tăóc dỏ len: arrancar os cabellos com tenas: forcipibus crines auellere.
cạp đèn: eſpeuitar a candea: emungere lucernam.
cạp liép, cạp chiếu: ornato
a roda da eſteira ou couſa ſemelhante: ornatus circa ſtoream & ſimilia.
cạp, nói mà cà mà cạp: gagueiar: balbutio, is.
cạp chài: chumbada da rede: plumbum retium.
cập: tremer com frio: tremere ex frigore: run gối cập cập, cầm cập, idem.
cập, lập cập: fallar ſem tomar folego: rapidê loqui. lếy lập cập; tomar arrebatando: rapiendo ſumere.
cập, quan cai cập: mandarim que pode castigar: ſuperior qui pænam poteſt infligere.
cập, đến: chegar: venio, is.
cát: area: arena, æ. bải cát: areal; arenaria, æ.
cát, đàng cát: açucar; ſaccharum, i.
cát nhàn: beijuim, incenſo: ſuccus Syriacus, incenſum, i.
cắt: cortar: ſcindo, is. cắt ꞗán: cortar as taboas pera imprimir: aperire tabulas ad typographiam ſinicam.
cắt ai đi: mandar alguem: mittere aliquem. cắt mình đi: ir em peſſoa: perſonaliter proficiſci.
cắt nghĩa: verter em vulgar: vertere è linguâ reconditâ in vulgarem.
cắt, chim bò cắt: gauião: niſus, i.
cắt: tomar, tirar: accipio, is. cắt lếy: tomai: accipe. cắt đi: tirai: aufer. cắt thành: tomar a fortaleza: accipere arcem. cắt mũ, cắt nón: tirar o barrette tirar o chapeo[đính chính 7]: aperire caput. cắt cổ ra: eſtender o peſcoço: extendere collum. cắt ma: leuar a enterrar; exportare defunctum. cắt mả: tresladar os oſſos: transfere oſſa. cắt quièn: tirar o officio: auferre officium ngựa cắt người: o cauallo ſacudir de ſy o caualeiro; deijci equitem ab equo.
cật: coſtas: tergum, i. sắp cật cu᷄̀ ai: virar as coſtas a alguem: vertere tergum alicui, ideft auerti ab illo. blái cật: os rins: renes.
cau: areca: fructus quo in digenæ paſſim vtuntur tam domi quam foris, in tota India Orientali.
câu cá: tomar peixe com anzol: capere piſcem hamo.
câu người: aiuſtica prender alguem: capià miniſtris iuſtitiæ.
câu: gancho: vncus, i. câu liem: lança a modo de gancho: lancea cũ vnco.
câu lièm: fouce de ſegar erua: falx meſſoria herbarum.
câu, bồ câu: pomba: columba, æ.
câu đang: a quem ſe encomendão os negotios: negotiorum geſtor.
càu: rogar: peto, is. càu chức: pertender[đính chính 8] dinidade: petere dignitatem. càu mình trạo᷄: querer ſer eſtimado: velle in magno pretio haberi.
càu: ponte: pons, ntis. càu bến: ponte pera ſe lauar; pons ad corporis lotionem. đi càu, đi bến: ir a fazer ſuas neceſſidades: excrementa egerere, modeſte loquendo.
càu, blài càu: pela; pila luſoria.
cạu: irmão da may: auunculus, Frater Matris.
cạu bộ: nome com que ſe chamão os Eunucos quando ainda não tem dinidade. Eunuchi Regis & Principum quando dignitatæm nõdum ſunt aſſecuti.
cấu lếy: leuar nas vnhas: vnguibus arripere. ranh cấu: o diabo te leue: diabolus te rapiat, maledictum quod proferunt.
cẩu vưâng: cão Rey; canis Rex, idolum Tunchinentium.
cha: pay: pater, tris. cha ruật, cha để: pay verdadeiro: pater generans. cha ghẻ: padrasto; vitricus, i. cha mày, cha nuêi: pay de adopção: pater adoptans.
chà, ſan chà: romania fruita como abrunhos; fructus indicus ad modum pruni ſylueſtris.
chà ràu que củi: garauatos de lenha: cremium, ij.
chả vien: picado como almondegas: eſca in modum carnei globuli.
chạ, mua chung mua chạ: comprar iuntos com dinheiro comũ: emere ſimul ex conflatâ in vnum à multis pecuniâ.
chạ mạc: o gouerno da aldea: poteſtas pagi.
chác, mua chác, bán chác: comprar, vender: emere, vendere, additum, chác, ad elegantiam.
chắc: couſa cheya: res plena. lúa chắc: ſpiga d’arròs cheya: plena orizâ ſpica. cua chắc mẩy: carangueio cheyo: cancer plenus ſubſtantia. chắc chán: auiſado: diſcretus, i.
chài: tarrafa: funda, æ. vãi chài: lançar a tarrafa: proijcere fundam.
chái: alpendre vnido a caſa: pergula domui annexa. chái nhà, chái hề nhà. idem.
chải đầu: pentear ſe: pecto, is. chải tăóc rành: cabello bem penteado: pexus aptè capillus.
chay: ieium: ieiunium, ij. cum ſcilicet abſtinent à carne & piſce at ſæpius in die comedunt. ngày ăn chay: dia de ieium: dies ieiunij, iam introductum eſt hoc vocabulum ad ſignifican dum Chriſtianorum ieiunium. nhà chay: caza em que os gentios rezão pollas almas & offerecem couſas de ſeu ieium: domus in qua Ethnici preces fundunt pro animabus defunctorum, & pro illis offerunt edulia omnia præter carnes & piſces.
chày: maõ do gral: piſtilllus, i.
chầy: tardar: procraſtinare. chầy kíp: tarde o cedo: ſeriùs aut citiús. bao chầy: quanto tempo: quandiù.
cháy: queimarſe: comburi. cháy nhà: queimarſe a caſa: comburi domum. cơm cháy: arròs queimado: oriza combuſta intra ollam ſeu in fundo ollæ.
cháy: derreterſe. liqueſco, is. cháy sáp: derreterſe a cera: liqueſcere ceram ad ignem.
chảy: correr couſaliquida: fluo, is. chảy nước mát ra: correr as lagrimas dos olhos: defluere lacrymas ex oculis.
chảy: derreterſe; liqueſco, is. chảy chì: derreterſe o chumbo: liqueſcere plumbum.
chảy, bạc chảy: prata
fina: purum argentum.
chạy: correr: curro, is. chạy ngựa: correr a cauallo: currere equitando. biêu ngựa chạy: fazer correr o cauallo: compellere equum ad currendum. chạy của: dar muito pera alcançar o que pretende: muneribus & opibus curare intentum.
châm lửa đèn[đính chính 9]: accender a candea: accendere lucernam.
châm, đá nam châm: pedra de ceuar: magnes, tis.
cham, ngựa đi làm cham: correr o cauallo de preſſa: velociter equum currere.
chầm áo mền: cozer acolchoado: conſuere in culcitræ morem.
chàm, mùi chàm: cor preta que não da luſtre: niger color minnimè ſplendens.
chám tlán: ſinal que ſe fas aos meninos na testa: ſignum in fronte infantium.
chấm cu: por pontos e virgulas: interpungere. chấm chữ: riſcar letra: delere literam.
chấm: chegar: pertingere. áo dài chấm đất: cabaya comprida chega em terra: veſtis oblonga in terram pertingit. tay chấm đất: por a mão no chão: manu terram attingere.
chắm, chu chắm: eſtar mo deſto: modeſtiam ſeruare.
chạm: empeçar: impingo, is. chạm phải, idem.
chạm, cái chạm: eſcopro de laurar: ſcalprum[đính chính 10] ad cælaturas. chạm hŏa: fazer obras de maçanaria: cælaturas facere.
chậm: de vagar: lentè. ngựa đi chạm: andar o cauallo mal: lentè incedit equus.
chan, nước chan đất: a agoa empapa a terra: imbuta terra eſt aquâ. chan cơm: miſturar com arros na porçolana ou caldo ou agoa: immiſcere cum oriza in ſcutella, vel iuſculum, vel aquam.
chăn: guardar animais: curam gerere animalium. chăn gà: dar de comer as galinbas: eſcam gallinis dare.
chăn đắp: cubertor: lodix, icis.
chản: iuſto nas contas: æquus in calculationibus.
ba ngày chảm: iustos tres dias: omninò dies tres.
chạn: almario: armarium, ij.
chạn, nhà chạn: caza de ſobrado: contignationis domus.
chang, có chang: tem ou não: eſtne ?
chảng: não: minimè. alij chả.
chàng thuièn: enxarcias: rudentes, armamenta.
chàng, chin chàng: eſcopro como pè: ſcalprum pedi ſimile.
chanh: porfiar: contendere. chanh nhau, idem.
chanh, blái chanh: limão: malum limonium.
chánh: ramo: ramus, i. ngành, idem.
chào: ſaudar: ſaluto, as.
cháo: cania: pulmentum indicum ex orizâ & aquá abundanti.
chảo: tacho: coquulum, i.
chẫo: corda de bambu: funis ex cannis indicis confectus.
chạo: iguaria de peixe pouco ſalgado: ferculum ex piſce fale aliquantulum condito.
chăọc tiét: tirar ſangue pera matar: ſanguinem ad internecionem effundere.
cháo᷄: de preſſa: feſtinanter.
cháo᷄ mạt: vagado: vertigo, inis.
chào᷄ nhà táng: piramida de 9. ſobrados ſobre a ſepoltura de defuntos graues: pyramis nouem contignationum ſuper ſepulchra primariorum. hanc etiam faciunt cùm cælo litant.
chào᷄: marido: maritus, i. lộn[đính chính 11] chào᷄: adultera: adultera, æ.
chào᷄ chịt: muitas couſas iuntas: farrago multarum rerum. chào᷄ len: por huãs couſas ſobre outras: ſuper imponere aliqua rebus alijs.
chảo᷄: catre piqueno de bambu: lectulus ex cannis indicis com pactus.
chắp tay: aiuntar as maõs: iungere manus.
chắp thùien: forrar o barco, remendandoo: duplicare ac refarcire cymbam.
chấp, mạnh chấp hai người: nas forças ter por dous: æquiualere duobus.
chấp: castigar: pœnas exigere. chớ chấp tội: não me caſtigueis: ne punias me.
chạp, giỗ chạp: conuites e feſtas aos antepaſſados: conuiuia quibus maiores ſuperſtitiosè coluntur. tháng chạp: o vltimo mes do anno: vltimus anni menſis, ita dictus quod in eo præſertim ea defunctorum conuiuia & aliæ ſuperſtitiones fiant.
chặp: conta de cinco em cinco: quinarius numerus. một chặp: hũa vès cinco: quinarius vnus.
chát: trauar da fruita: ſtrangulo, as.
chất: arrumar hũas couſas ſobre outras; ſuper imponere aliqua rebus alijs. chào᷄: idé.
chắt, cháu chắt: biſneto: pronepos, otis.
chắt, chan chắt: anão: pumilio, onis.
chạt: cortar dando pancada ſobre a faca, ou parão com que corta: ſcindere percutiendo cultrum, vel aliud quo aliquid ſcinditur. chạt tay: cortar a mão deſſe modo: ſcindere manum eo modo.
chật: lugar eſtreito pollo aperto da gente, ou outra couſa: locus anguſtus. đã chật: ià eſtà cheyo: iam repletus eſt locus.
chạt, buậc cho chạt: atar apertadamente: ſtrictè ligare.
chấu, cái chấu: gaſanhotos: locuſta, æ. châu chấu, idem.
chàu: corteiar el Rey: aulicum agere, aulam Regis frequentare, dicitur autem tam pro ꞗua quam pro chúa. dể chàu: deixar no paço pera ſeruiço del Rey: vſui Regis aliquid relinquere.
chàu, một chàu ꞗĕải: hum pedaço de canga de des couados: fruſtum panni decem cubitorum.
cháu: neto ſobrinho: nepos, otis. con cháu: filhos e netos: filij & nepotes.
chạu: paſſo de barro, alguidar: cymbium, ij.
chê: deſprezar: contemno, is. cười chê: rirſe com deſprezo: irrideo, es.
chĕ: cubrir: cooperio, is. đắp chĕ: cubrirſe na cama: cooperiri in lecto.
chè: cha de beber: herba
apud ſinas cuius iuſculum paſſim ſumitur.
chè: tudo o que ſe coze com iagra ou açucar como lentilhas, abobara &c. pulmentum ſaccharo conditum.
chè, bánh chè: tornozelo ou rodela do ioelho: genu, v.
chè, bánh chè gươm: as guardas da catana: ſcutum gladij.
chè, nước chĕ chè: agoa ſalobra: ſalſa paululum aqua.
ché cái ché: iarra: vas fictile ſatis magnum.
chẻ: fender: findo, is. chẻ nứa: fender com faca canas entre mãos: findere cannas inter manus cultro.
chẹ, nghịch chẹ mồ chẹ mả cho mày: naſcer algum mal na ſepultura dos antepaſſados: infortunium oriri in ſepultura maiorum, maledictum, quod Ethnici ſuperſtitiosè timent.
chếch lào᷄: coração ſentido: afflictum cor. chếic idem.
chếy: piolhos da cabeça: pediculi in capite. chải chếy: pectine pediculos abſtergere.
chếic, vide chếch.
chên: pè: pes pedis. chên tay người: o que ſerue em tudo a alguem: præſto eſſe in omnibus alicui. chên chàng: eſcopro a modo de pè: ſcalprum in modum pedis.
chêm: atochar: præfigo, is.
chém: cortar em duas partes, não de alto a baixo, mas de hum golpe, como cortar a cabeça: ſcindere in duas partes, vna vice percutiendo, ſicuti qui caput abſcindit,
chên: verdadeiro; verus, a, vm.
chen, chen ꞗĕao: meterſe no aperto da gente: ingerere ſe in turbam hominum confertam.
chén: copo: calix, cis. một chén: hũa ves de vinho: hauſtus vnus vini. một chén thúoc: hũa meizinha: pharmacum vnum.
cheo: o que ſe da a aldea nos caſamentos: dona quæ in nuptijs dantur patriæ. ăn cheo: vodas: nuptiæ, arum.
chèo: remar: remigo, as. cái chèo: remo: remus, i. chèo lùi: remar pera tras: re-
migare retrorſum.
chéo áo: neſgas da cabaya: addiramentum veſtis.
chép: eſcreuer: ſcribo: is.
chết: morrer: morior, eris.
chét, bọ chét: pulga: pulex, icis.
chẹt: entalar a mão ou outra couſa que ſe não poſſa tirar: intercludo, is, intercipio, is.
chếu kính; ver no ſpelho da feiticeira: inſpicere ſpeculum veneficæ, ſuperſtitio ſolita in Tunchini Regno. melius, chiếu.
chi, huâng chi: quanto mais; quantò magis. huâng lọ, idem.
chi, làm chi: peraque: ad quid. làm chi được, chi được: como pode: quomodo poteſt, ideſt, nullo modo poteſt. làm chi cho khỏi, chi khỏi: de que modo eſcapar: quomodo poteſt euadere, ideſt non poteſt euadere.
chi, phan chi: leuantar falſo a quem lho aleuantou: falſum teſtimonium rependere.
chì: chumbo: plumbum, i.
chỉ: papel: papyrus, i. ăn tièn, an chỉ: leuar as custas da iuſtiça: impenſæ quas miniſtri iuftitiæ ſumunt.
chỉ: apontar: indico, as. chỉ tlỏ: moſtrar ao dedo: digito demonſtrare.
chỉ bia: apontar ao aluo: collimo, as.
chỉ: linhas fio: filum, i. chỉ tơ: fio de ſeda: filum ſericum. chỉ thau; fio de arame: filum æreum.
chị: irmãa mayor: ſoror natu maior.
chị ả, chị cả: irmãa mais velha de todas: ſoror natu maxima.
chia: diuidir: diuido, is. chia ra, idem.
chia cổ mà chém: eſtender o peſcoço pera lbe cortarem a cabeça: extendere collum vt amputetur caput.
chìa: chaue: clauis, is. chià khŏá: cadeado de fechadura: ſera penſilis.
chià, chim chià ꞗôi: alueloa aue: alauda, æ.
chích: ſangrar: venam incidere .
chích giác: ſariar: ſcarificare ad ſanguinem eliciendum
chiéc, mấy chiéc: quan
tas eſquipaçoẽs, ou quantos pares: paria quot, ordinariè dicitur de his quæ bina iungi poſſunt aut habent duo larera paria vt cymba, remiges & ſimilia mấy chiéc thuièn: quantas embarcaçõis: quot cymbæ. mấy chiéc chiếu: quantas esteiras: quot ſtoreæ. mấy chiéc đủa: quantas faxis: quot bacilli, quibus vtuntur loco furcinulæ ad edendum.
chiéc; inuenção: excogitatio, onis, vek chứơc. bắt chiéc: imitar: imitor, aris, bắt chước, idem.
chiéc, đan chiéc: ter muitas occupaçõis: negotijs varijs occupari.
chiem bao: ſonho; ſomnium, ij.
chiem thành: Champà: regnum quod vocature Ciampà.
chiem, mùa chiem: ſecunda nouidade: poſterior meſſis. lúa chiem: arròs da ſecunda nouidade: oriza poſterioris meſſis.
chien: ouelha, cordeiro, carneiro: ouis, agnus, aries. chan chien: paſtor de ouelhas: paſtor ouium. chien: pano de laa: pannus laneus.
chien, cá chien: certo peixe: piſcis quidam.
chiến, giao chiến nhau: arremeter os exercitos hũ com outro: impetum inuicem facere duos exercitus.
chièn, chùa chièn: templo de idolos: fanum idolorum.
chiềng: introdução no fallarcom peſſoa honrada: initium loquutionis cum perſona graui. chiềng ou᷄: fallo com voſſa merce: alloquor dominationem tuam.
chiêng, cái chiêng: batega que tem polmão no meyo: campanæ Ỏrientalis genus cum vbere in medio.
chiét: enxertar: inſero, is.
chiêu: eſquerdo: ſiniſter, tri.
chiêu hồn: chamar as almas dos que são mortos ſem ſepultura: vocare animas defunctorum qui ſepultura caruerunt, ſolent enim ſtatuam fictilem facere, vel aliquot terræ fruſta in ſarcophagum mittere, exiſtimantes illius defuncti animam illuc voca
tam venire, ibique commorari:
chiếu; eſteira: ſtorea, æ.
chiếu kình: ver no eſpelho da feiticeira: inſpicere in ſpeculo veneficæ.
chiều: a tarde: veſpere. ban chiều: a tarde de hũa hora pordiante: pomeridianis horis ab vna hora poſt meridiem vſque ad noctem. chiều cả: das tres ou quatro horas a tè o por do ſol: a quarta circiter hora poſt meridiem, vſque ad ſolis occaſum. chiều tối: dès do por do ſol te a noite fechada: ab occaſu ſolis vſque ad tenebras.
chim: aue; auis, is. muầng chim cầm thú: animais e aues: quadrupedia & bipedia.
chim, cá chim: peixe pampano. piſcis pampano dictus.
chìm xuấng: afondarſe: ſubmergi.
chin vide chên:
chín: noue: nouem. chín mười: noue ou des: nouem, vel decem. chín mươi: nouenta: nonaginta.
chín: aſſazoada couſa: maturus, a, vm. blái chín: fruita madura: maturus fructus. cơm đã chín: o arròs ià eſtà cozido: cocta iam oriza. thịt nướng đã chín: a carne ià eſtà aſſada: aſſata iam eſt caro.
chính: verdadeiro: verus, a vm. chính sứ: o verdadeiro embaixador, aquelle que eſtà em primeiro lugar; verus legatus, ideſt qui primo loco mittitur. chính giờ: o meyo da hora: medium horæ: chính giờ ngọ: o meyo da quella hora que vem no meyo dia: medium illius horæ quæ eſt in meridie. chính bác: o meyo do rumo do norte: vera linea ſeptentrionalis.
chỉnh: boyão piqueno: parua diota.
chíp[đính chính 12] lếy: fazer por ſe lembrar depois de hũa couſa que hora vè: memoriæ commendare aliquid præſens in futurum.
chịp, chào᷄ chịp : arrumar hũa couſa ſobre outra: ſtruo, is.
chít, nhỏ chít: pequenino: paruulus, a, vm. chát chút chít: quarto neto: quadrinepos, tis.
chít củi len: arrumar as achas hũas ſobre outras: ſtruere ligna.
chịt, vide chào᷄ chịt, : .
chịu tội, chịu chết: ſoffrer: patior, teris.
chiụ, tôi chiụ: aceito, conſinto: conſentio, is. chảng chiụ: não aceito: diſſentio, is.
chiụ lỗi: darſe por culpado: fareri culpam.
chiụ lụy: obedecer: obedio, is.
chiụ nợ: ter diuidas: obſtringi ære alieno.
chiụ miệng: ficar por fiado: expectara ſolutione vendere.
chiụ thai: conceber: concipio, is.
cho: conceder: concedo, is. cho nó ꞗĕào: deixao entrar; concede vt ingrediatur.
cho; pera: ad pro, datiuus etiam prouentus, vel damni. caù cho tôi: rogay por my: pro me ora. muấn cho mày chét: deſeio que morras: tibi mortem cupio.
cho blọn: inteiramente: integre:
cho thạt: verdadeiramente: verè.
cho nên : como conuem: conuenienter:
cho: dar: do das, non dicitur ſimpliciter ſed cum adiuncto. tôi xin cho tôi: eu peço daimo: da mihi petenti. ponitur interdum in fine. chúa ban cho: el Rey dar: datum à Rege. chảng đi cho: não quer ir: ire non vult. chảng nghe cho: não qner ouuir: audire non vult. cætera vſus docebit:
chó, con[đính chính 13] chó: cão: canis, is.
chó, bọ chó: pulga; pulex, icis, alij bọ chét.
chó dại: cão danado; canis furens.
chó sói: lobo; lupus, i.
chỏ, cái chỏ: certo vaſo; vas quoddam.
chỗ, mọt chỗ mưa: hũa pancada de agoa: impetus vnus pluuiæ.
chớ giét: não mateis: ne occidas, particula prohibitiua. ít chớ: pouco e não mais: parũ tantũ. thì chớ: pouco vay niſſo: non intereſt. chớ gì: ouxalà: vtinam. thì chớ gì:
não ha que tratar: non eſt de hoc agendum.
chờ: eſperar: expecto, as.
chở: meter carga: ſarcinam imponere.
chở thuièn: carregar a embarcação: ſarcinam naui imponere, idem dic de equo aut curru ſic etiam dicitur. thuièn chở của: a embarcação leua o fato: cymba defert res. đất chở người ta: a terra ſoſtenta os homens: defert terra homines.
chở lửa: atiçar o fogo: excitare ignem.
chở dậy: leuantarſe: ſurgo, is.
chở, chơn chở: lauores de cores: colorum variegatio.
chợ: praça em que ſe vendem couſas de comer: forum in quo venduntur edulia.
chợ, kẻ chợ: corte de Tunquim: Tunchinenſis regia.
chŏai, bò chŏai: nouilho: iuuencus, i. ſic etiam dicitur de alijs animalibus quæ nõdum peruenerunt ad ſtatum perfectum. gà chŏai: franga: pullaſtra, æ. chó chŏai: cachorro: catulus, i.
chŏáng, chên chŏáng : cambetas de bebado: titubatio ebrij.
chốc: chaga, poſtema aberta: vulnus, neris, vlcus apertum. chốc léch: chagado; vulneratus, a, vm.
chốc, phải chốc: aſſy meſmo: ita omninò. một chốc, bỏu᷄ chốc: no meſmo instante: ipſomet inſtanti. bay giờ chốc: agora meſmo; iam nunc. alij giốc.
chợc len: leuantar: attollo, is.
chộc ꞗĕaò: meter: immitto, is.
chộc, vide chọuc:
chòi: caza de vigia: excubiarum domus.
chồi cây: vergontea: virgultum, i.
chói lói con mắt: reſplandor que cega a viſta: lux feriens oculos.
chói lói tai: eſtrogir os ouuidos; exurdo, as.
chói mình, chói tlôn: picarſe aſſentandoſe: pungi ſedendo.
chói lói, hay chói lói: ſaber muito: ſcire egregiè.
chối: negar; nego, as. recuſo, as. chảng chối: não me nego: recuſo minimè.
chổi: vaſſoura; ſcopeæ, arum.
chọi, gà chọi: gallo de briga: gallus pugnator. chọi gà: brigar os gallos: pugna gallorum.
chội, chệt chội: apertado: anguſtus, a, vm. vide chệt.
chơi: brincar: ludo, is. chơi ác: fallando de homem com molher he peccar: ludere hominem cum muliere, ideſt peccare, modeſtè loquendo ſic dicitur.
chởi dậi: aleuantarſe, ou em pè, ou ſobre os ioelhos, eſtando aſſentado no chão: ſurgere, vel ſuper pedes, vel ſuper genua, cum quis, vel iacet, vel ſedet in ſolo. chở dậy, idem.
chồm nhau: inueſtir hum com outro: impetere, vel in uadere ſe inuicem. con mèu chồm bắt chuật: o gato arremete com o rato: fellis inuadit murem.
chôn ke chết: enterrar os mortos: ſepelire mortuos . chôn tiền: enterrar caixas: infodere monetas.
chốn: lugar: locus, i.
chọn: eſcolher: eligo, is.
chơn chờ: lauores de cores; variegatio colorum.
chớp: relampago: fulgur, ris.
chớp dù: remate do ſombreiro a ſol: coronis vmbellæ.
chót ꞗót: figura redonda que acaba em piramide: rotundum in pyramidem deſinens.
chốt: o que ſerue de eixo em compaſſo tezoura e outras couſas: axis cuiuſcunque rei vt circini forficis & ſimilium.
chốt cửa: o pao que ſe mete na femea per a fechar a porta: lignum quod immittitur in foramen paruulũ ad claudendam ianuam.
chọt: meter: immitto, is. ſi mundis vocibus iungatur eſt mundum hoc vocabulum, ſi obſcænis, eſt immodeſtiſſimum.
chọt, chạy chọt: correr: curro, is.
chọuc: dezena; decas, adis. một chọuc, hai chọuc:
hũa dezena, duas dezenas: decas vna, decades duæ.
chọuc, cái chọuc chọuc: mexilhão: mytilus, i.
chou᷄: eſtrepes; murex, icis.
chóu᷄: ſoſtentar algũa couſa com pao pera que não caya: ſuſtinere ſtipite aliquid, vel eleuare ne cadat. chóu᷄ gậy : ſuſtentare ſe ícipione.
chóu᷄ thuièn: leuar às varas o barco, ſubigere ratem conto.
chóu᷄ blả : virar ſobre o imigo: rependere inimico.
chóu᷄ len: por hũas couſas ſobre[đính chính 14] outras; res alias alijs ſuperponere.
chu chu châm chấm: eſtar modeſto e compoſto: modeſtè ſe gerere.
chu, nhà chu: proſapia da quelle Rey da China: familia cuiuſdam Regis ſinarum.
chu, bố chính chu: territorio que não chega a fazer Prouincia inteira: territorium quod Prouinciam non explet. vt bố chính, & ideò non dicitur xứ, ſed chu.
chu bien: aruore cui a caſca tira a caſpa da cabeça: arbor cuius cortex furfures è capite expellit.
chù, chụât chù: rato cheiroſo: mus odoratus.
chú: tio irmão mais moço do pay; patruus, frater patris natu minor.
chú bụt: rezar ao pagode: preces idolo fundere. cầm ấn chú bụt: rezar ao pagode pera botar o diabo: precari idolum ad diabolum expellendum, atque ideò ex præcepto venefici digito partem manus perſtringunt in qua putant diabolum manere.
chủ: sõr: Dominus. thien chủ: Senhor do ceo: Dominus cæli.
chủ, bàu chủ: fiador fideiuſſor:
chư: todos: omnis, e. chư tứâng: todos os capitãis: omnes duces. cạp chư linh thần: todos os eſpiritos: ſpiritus ideſt omnes dæmones. chư phạt: todos os pagodes: omnia idola.
chử; emendarſe: reſipio, is.
chữ: letra da China: literæ Sinicæ, ſeu characteres .
Sinici. chữ rẻ: letra facil: character facilis. chữ mắt: letra difficil: character difficilis.
chua: couſa azeda: acerbus, a, vm.
chua báo: couſa pretioſa: res pretioſa vt gemma vnio & ſimilia.
chua con: letra miuda como gloſſa do texto: literæ minutiores vt gloſſa explicans textum.
chùa: templo de idolos: templum idolorum. chuà chièn, chùa trièn : idem.
Chúa: Senhor: Dominus, i. đức Chúa blòi đất: O Sõr do ceo e da terra: Dominus cæli & terræ, nomen quo vocatur apud Tunchinenſes Deus. Chúa: o que gouerna o Reyno: Gubernator totius Regni quem regem vocamus.
chưa, đã làm chưa: ià fizeſtes, ou ainda não; . chưa có blời: ainda não hauia ceo: nondum erat cœlum. melius, chửa có blời
chửa: ainda não: nondum. chửa có blời: ainda não hauia ceo.
chửa: prenhe: grauidus, a, vm. chửa nó: emprenhoua: grauidauit eam.
chứa: agazalhar: hoſpitor, aris. nhà chứa: diſpenſa, celeiro: cella, æ. cho người ta chứa: agazalhar gente: excipere homines.
chữa: liurar: libero, as, à quolibet infortunio ſiue morbo, ſiue periculo, &c. đi chữa mình: ir a ſuas neceſſidades: exonerare aluum, modeſte loquendo.
chữa chùng: fazer algũa feiticeria, com a qual cuidão de liurarſe de algũ mal: veneficia facere, ad malum aliquod, vt ipſi putant, auertendum.
chừa; emendarſe em parte: reſipiſcere ex parte. chừa cới: emendarſe de tudo: reſipiſcere omninò.
chuần: beſteiro bicho: vermis volatilis.
chuâng: ſino: campana, æ. đánh chuâng: tanger a campa ou campainha: ſignum, vel campanulam pulſare.
chuầng: lugar em que ſe guardão animaes e aues: locus animalium & auium.
chuầng tlâu bò: còrte de bois: bubile, is.
chuầng ngựa: eſtrebaria: ſtabulum, i.
chuầng gà: galinheiro: gallinarium, ij.
chuầng bò câu: pombal: columbarium, ij. & ſic de cæteris animalibus præter quam de elephantibus.
chuậng: eſtimar, honrar: veneror, aris. kính chuạng, yeu chuạng, idem.
chúc đài: coluna com perfumes em ſima: columna ſub dio erecta cum ſuſfitibus ſuprapoſitis, ſuperſtitio qua Ethnici colunt cælum, vel maledicta imprecantur alteri.
chúc, biêủ: aduertir: moneo, es.
chúc kì hạu nhin, truièn cho kẻ đời ſau: tradição pera os vindoros: traditio ad poſteros.
chức: dignidade grao: dignitatis gradus. chức tước, idem.
chực tiét, giữ nghĩa: guardar fidelidade: ſeruare fidem.
chực, chàu chực ꞗua chúa: corteiar el Rey: aulam frequentare.
chui ꞗĕào: entrar por buracos: penetrare per cuniculos. chui qua, idem.
chùi: alimpar esfregando: tergo, is. chùi mạt: alimpar o roſto: abſtergere faciem.
chúi, ngã chúi: cair de focinhos: corruere in faciem.
chuien: apartar o que eſtà miſturado, como a liga da prata; diſgregare quæ mixta ſunt vt ſcoriam à metallo.
chuien: continuadamente: ſemper.
chuiến, một chuiến, hai chuiến: hum caminho ou viagem, duas viagens: iter vnum duo &c. eundo ſcilicet, vel redeundo, & aliquid geſtando.
chuiển: mouer: moueo, es. alij chuiến. đã chuiến: ià melhorou com a meizinha que obrou: effectum medicinæ iam ſentit.
chuiẹn; hiſtorias fabulas: narratio, onis. chuyẹn hát: cantigas deſſas hiſtorias: cantus cum narratione. melius truiẹn.
chum chúp: leuemente: le
uiter. dâm gạo chum chúp: pilar o arròs leuemente: leuiter orizam terere. chum, cái chum: iarra de barriga grande pera agoa: vas ventris vaſti ad aquam ſeruandam.
chùm hŏa: ramalhete: faſciculus florum. chùm nho: cacho de vuas: racemus, i.
chun: couſa encreſpada: criſpus, a, vm. chun áo: rugas do vestido: veſtium rugæ. khan chun: lenço encreſpado: ſudariolum criſpatum. chun lại: encreſparſe: criſpari.
chung: em comũ: communis, e. của chung: fato comũ: res communes.
chung quanh: ao redor: circum quaque.
chung, vô thỉ vô chung: ſem principio ſem fim: fine & principio carens, ſolusſcilicet Deus.
chùng, chữa chùng: curar: medeor, eris. communiter dicitur de ſuperſtitionibus Ethnicorum quæ fiunt in ægrorum curationem.
chúng tôi: nos: nos, chúng eſt particula faciens plurale. chúng nó: elles: illi.
chưng, bánh chưng: bolo que ſe fas no anno nouo de arròs e carne de porco: placenta ex oriza & carne ſuila, ſolum fit in principio anni.
chưng thì quan: debaixo do gouerno: ſub poteſtate. chưng thì ꞗua nọ: ſub poteſtate illius regis. eſt etiam particula expletiua. làm chưng cội rẽ mọi ſự: he rais de todas as couſas: eſt prima radix omnium rerum.
chừng: modo: modus, i. cao chừng nào[đính chính 15]: de que modo: quam altus.
chứng: teſtemunha: teſtis, is. làm chứng: teſtis, is: teſtificor, aris.
chứng liẹt: ſpecie de doença: ſpecies morbi. liẹt chứng nào: que doença tem: ſpecie quanam morbi laborat.
chửng, hăọc chửng: aprender o menino de andar: ambulationes primæ infantium cum ambulare incipiunt.
chúoc rượu: deitar o vinho no copo: infundere vinum in calicem.
chuọc: reſgatar: redimo,
is. chuọc tội: ſatisfazer polos pecados: ſatisfacere pro peccatis. chuọc áo: reſgatar a cahaya: redimere veſtem, vel ſoluere ſartoris opus. melius chuậc.
chước: inuenção: artificium, ij. bắt chứơc: imitar: imitor, aris.
chước, ngủ một chước: dormir hũ ſono: vice vna dormire, alij một giuóc.
chuôi dĕao: cabo de faca: manicus cultri, dicitur de quolibet manico breui, nam de longis poteſt dici cán.
chuối: figos de India: ficus Indiæ.
chuối, cá chuói: cabòs peixe: piſcis dictus cabòs.
chuổi hột: roſario de contas: Roſarium, ij.
chuổi hŏa: coleira de fulas: torquis florum.
chưởi: chamar ruindades: conuitior, aris.
chuồn: beſteiro bicho: vermis volatilis oblongus, alij chuần.
chuông, vide chuâng.
chuông, vide chuâng.
chuộng, vide chuậng.
chương bẩy len: armar a ratoeira de bèſta: tendere muſcipulam. alij giuơng. chương nỏ: armar a beſta: tendere arcum. alij chưâng.
chương, xác chương len: inchar corpo morto: inflari cadauer quodcunque.
chương, một chương: hum capitolo de liuro: caput vnum libri alicuius, melius chưâng.
chưởng: titulo de Mandarim ordinario: titulus infimæ ſortis gubernatorum in Tunchino, at in Cocincina non dicitur niſi de affinibus regis, vel de ſupremis quibuſdam Gubernatoribus, melius chưẩng.
chuót: acepilhar: læuigare dolabro.
chuọt, con chuọt: rato: mus muris. melius chuật.
chuọt chù: rato cheiroſo: mus odoroſus. melius chuật.
chuọt, dưa chuọt: pepino: cucumer, eris. melius đưa chuật, vel dưa bọ.
chúp: vide phúp.
chút, một chút: hum pouco: parum.
chút chít, cháu chát chút
chít: netos e tartar anetos: nepotes.
co chên, co tay: encolherſe os pes e as mãos, como com frio: contrahi pedes aut manus frigore. co lại: encolherſe os membros por doença: contrahi membra ex morbo, alij quo, vel cüo[đính chính 16].
cô: tia irmãa do pay: amita, æ.
cô, nuêi báu cô: alimentos que manda dar o iuis: alimenta ex iudicis mandato.
cô hồn: almas dos que morrem ſem ſepultura: anima eius qui ſepultura caret.
cô kê, câu kê: eſcriuão del Rey: notarius regius.
cò, chim cò: garça: ardea, æ. tláng như cò: branco como garça; albus vt ardea, ideſt albus albus vt nix.
cò su᷄́: cão de eſpingarda: canis ſclopi.
cò, đàn cò ke: arrabil de pedinte: lyra ruſtica mendici.
cồ, gà cồ: galinha caſta grande: gallina proceræ ſpeciei. sóu᷄ gà cồ: gallo de casta grande, de peleia: gallus proceræ magn itudinis, qui ſcilicet eſt aptus ad decertandum. gà chọi, idem.
có: ter, auer: hebeo, es. có, additamentum ad verba vt, có thè chảng: iuraſtes ou não: iuraſti necne ? eſtque aptus modus interrogandi in confeſſione
cố: empenhar: pignori dare, cố mính: eſtar em refens, ou catiuo que ſe empenhou a ſy meſmo: obſes, idis, vel qui ſei pſum vendit.
cỏ: herua: herba, æ. cắn cỏ lại: morder herua: herbam mordere, in ſignum humilitatis coram aliquo ad petendam veniam, ac ſi beſtiam ſe profiteatur. ſang cỏ, cây cỏ: aruores e heruas: arbores & herbæ.
cỏ, muâng cỏ: animais: animalia.
cỏ, ma cỏ: diabo: diabolus, i.
cổ; peſcoçu ou collo de qualquer couſa: collũ cuiuſcũquerei. thăt cổ: enforcar: ſuſpendo, is. kéo cổ, kep cổ. idem. cổ tay: collo da mão: collum manus. cổ chên: collo do pè: collum pedis. cổ áo : cabeção da cabaya: collum veſtis. cổ
xe: cabeçalha do carro: temo, onis.
cổ thủ: tangedor de feſtas: tibicen, inis.
cổ, bàn cổ, vide, bàn.
cổ, khan cổ: enrouquecer: rau eſco, is.
cỗ: meſa com iguarias: menſa appoſita cum edulijs. an cỗ: comer eſtas iguarias: edulia in mensâ appoſita comedere.
cọ kẹ: homem graue meterſe a fazer officio baixo: grauem virum ad vilia deprimi munia.
cọ: alimpar esfregando: tergo, is.
cọ mình: coçarſe com algũa couſa: ſcalpo, is. cọ áo: esfregarſe com a ueſte: veſte fricare ſe. cọ ꞗĕào, cạ ꞗĕào: esfregarſe por comi chão; ſcabo, is.
cơ nhau: altercar; contendere inui em.
cơ đạo: diſputar da ley: cõtendere de lege. cơ càu dĕạ bạo᷄: enganador: deceptor, is.
cơ, cầm cơ: nem creſcer nem mingoar; permanere in eodem ſtatu.
cơ mà, nếu mà: ſe; ſi.
cơ cŏên: companhia de ſoldahos; cohors, ortis.
cờ: bandeira; vexillim, i. hàng cờ: gente da meſma bandeira; vexilli vnius milites. cầm cờ: alferes; ſignifer, i.
cờ, bàn cờ: tabloleiro de iogo; tabulæ luſoriæ. con cờ: pecas do iogo; latrunculi. đánh cờ: iugur; ludo: is. đánh cờ đánh bạc: taful; aleator. geo cờ trịch: lançar os dados; iacere talos.
cờ, tình cờ: a caſo: fortuito.
cờ, kìm cờ: certo peixe; piſcis. quidam dictus kimco.
cờ, cơn cờ: porçolana; lanx Sinicus.
cớ gì, cớ ſao, cớ nào: por que couſa; quare. vô cớ: ſem couſa: fine cauſa.
cóc, cái cóc: ſapo; bufo, onis, vel căóc.
cọc: eſtaca; ſtipes, itis. cọc cheò: tolete em que ioga o remo; ſcalmus, i.
cọc, đạt cọc: dar ſinal ao official dante mão; arrham dare artifici.
cọc buầm: maſto da vela: arbor nauis, cột buầm, idem.
cọc, áo cọc: cabaya curta interior: interula, æ.
cọc, gà cọc tác: cacareiar da galinha: glocido, as.
cŏên: eſquecerſe: obliuiſcor, ceris. vel quên.
cŏen: acoſtumarſe: aſſueſco, is. vel quen.
coi: olhar: video, es. coi chảng tháy: ver mas não achar: videre nec deprehendere. coi sóc, coi nhà: vigiar a caſa: domus curam habere. coi coi: olhai olhai: vide vide, modus arguendi cum aliquid non rectè agitur.
côi, mồ côi: orfão; orphanus, i. mồ côi mồ cút, idem.
cối, cây cối: aruores: arborum ſpecies.
cối, cái cối: almofaris: mortarium, ij.
cối xay: moinho demoer[đính chính 17] arròs: verſatilis ad purgandam orizam. tai cối: a aſa por onde ſe pega pera moer: lignum quo agitur orizę mola. vel mõ.
cối, cây cối xay: maluas: malua, æ.
cói, cái cói: iunça: iuncus, i.
cổi: deſpir: ſpolio, as. cổi áo ra: deſpir a cabaya; ſpoliare ſe veſte. cổi dêi ra: deſatar a fita: ſoluere ligaturam.
cõi: confins: terminus, i. cõi nưâng: confins das terras; termini agrorum.
cội: tronco de arbore: truncus arboris. cội rễ: troneo e raìs: truncus & radix. dicitur etiam de principio & origine alicuius rei, vt, Chúa blời là cội rẽ muân ſự: o Senhor do ceo, e principio de todas as couſas: Dominus cæli eſt principium rerum omnium.
cơi, cái cơi: boceta de betel ſem tap adora: pyxis illius folij quod betel vocant, ſine operimento.
cới: ẽmendarſe; reſipiſco[đính chính 18], is.
cởi ngựa: ir a cauallo: equito, as.
cởi voi: ir em elefante: vehi elephante. cởi tlâu: ir em bufara: vehi bubalo, & ſic de alijs.
cồm: tronco de pao: carcer ligneus. cầm cồm, đáo᷄ cồm: meter no tronco: carceri mancipare.
còm: corcoua: gibbus, bi[đính chính 19]. còm lưng: corcouado: gibboſus, a, vm.
cốm: auela, arròs verde espalmado: oriza viridis contrita quam, auela, vocant.
cơm: arròs cozido: oriza cocta. ăn cơm: comer paſto como iantar ou cear: prandium aut cænam ſumere.
cơm, tlóu᷄ cơm: tambor comprido: tympanum oblongum.
cợm, cạnh cợm: madraço que não presta pera nada: nebulo, nequam.
con: filho: filius, ij. con cái: filhos e filhas: filij & filiæ. con blai: filho macho: filius maſculus. con gái: filha femea: filia fœmina. con đẻ, con ruật: filhos gèrados: filij geniti. con nuêi, con mày: adoptiuos: adoptiui. con ghẻ: enteado: priuignus, i. con đâù lào᷄: filho primogenito: primogenitus.
con mắt: olhos; oculus, i.
con tiẹn, con thuiẹn: grades torneadas de pao: crates tornatiles ligneæ.
con cờ: peças do iogo: latrunculi.
còn, hải còn: ainda està, ainda viue: ſupereſt. chảng còn: ià morreo, ià não ha: non ſupereſt. còn tlẻ: ainda he moço: adhuc eſt iuuenis.
cốn, buậc làm cốn: amarrado de couſas grandes como madeiros: colligatio ſeu faſcis rerum maiuſcularum vt lignorum arborum & ſimilium.
cồn: outeiro: collis, is. cồn đết: monte de terra: aceruus terræ.
cồn dĕạ: doença como pelouro na barriga: morbus vt globuli in ventre concreti.
cơn gió: pè de vento: turbo, inis.
cơn mưa: pancada de agoa ou chuua: pluuiæ profuſio, một chổ mưa, idem.
cơn rét: maleitas: febris frigus.
cơn sốt: cezão de quentura: febris calor.
cơn do naò: donde naceo iſto: vnde hoc ?
cởn cờ: porçolana de borda quebrada: lanx Sinicus
orificij confracti. con cờ, bát mẻ, idem.
cợt caỏ: graceiar: nugor, aris. nói cợt: dizer graças: ludere verbo.
Cộp dù xuấng: fechar o ſombreiro: colligere claudendo vmbellam. alij cụp.
cót, cái cót: eſteira de caniços ou canas groſſas: ſtorea ex arundinibus contexta.
cốt, báo᷄ cốt: feiticeira em que entra o diabo, tomando nome de peſſoas mortas: venefica ſeu pythoniſſa in quam dæmon[đính chính 20] aſſumens mortuorum nomina ingreditur. làm cốt: fazer eſſe officio de feiticeira: veneficijs illis implicatam eſſe. đi cốt: ir a conſultar a feiticeira: conſulere Pythoniſſam.
cốt, xưâng cốt: oſſos: os oſſis.
cốt, hài cốt: os oſſos de morto que não tem ià carne: oſſa mortuorum conſumptis iam carnibus.
cốt, gẹn cầm cốt: agaſtamento interior: iracundia in corde latens.
cốt, đau cốt kí: doença de gota: podagra, vel chiragra laborare.
cốt, nước cốt blàu: cuſpo de betele que ſe bota no principio fora: ſaliua quæ ſumpto folio quod dicitur, betele, primum in ore ſumentis enaſcitur & expui ſolet.
cột, cái cột: coluna, eſteyo: columna, ſuſtentaculum. cột buầm: Maſtro[đính chính 21] de embarcação: arbor nauis.
cột phướn: pao que ſe leuanta no ieium dos idolos: lignum quod erigitur in ſuperſtitioſo idolorum ieiunio.
cột con: colunas piquenas de caza: columnæ minores in eâdem domo.
coúc: quinhão: portio, onis.
coục: couſa gaſtada na ponta: conſumptum quid, vel carens acumine quod habere deberet vt, bút coục: penna ou pincel gaſtado na ponta, penna, vel penicillus acumine carens.
cou᷄: merecimento: meritum, i.
cou᷄ đức: fazer eſmola:
eleemoſynam[đính chính 22] erogare & cætera pia opera.
cou᷄[đính chính 23] la: batega piquena de vigia: ſignum paruum ad vigilias.
cou᷄ bàng: recto no iulgar; iuſtus iudex. blả cou᷄: pagar o trabalho; ſoluere mercedem. mất cou᷄: perder o trabalho: operam perdere.
cou᷄, thỗ cou᷄, vide thổ.
cou᷄, chim cou᷄: pauão: pauus, i.
cou᷄: titulo de dignidades: titulus dignitatum, vt cŏện cou᷄, ấn cou᷄: dignidade grande de caza del Rey: dignitas magna in regia domo. cŏấc cou᷄: o ſecundo depois del Rey; ſecundus à rege.
cóu᷄, ou᷄ cóu᷄, hưâng cóu᷄: grao de licenciado que fica iſento de tributos; gradus ſecundus in examine literarum, quo adepto eximitur quis à tributis.
cóu᷄, lỗ cóu᷄: lugar por onde paſſa agoa e a gente por cima: tranſitus aquæ ſuper quem eſt via, vt pons & ſimilia alij cáo᷄.
cóu᷄ tay, vide cáo᷄.
còu᷄, cái còu᷄: batega de tanger; ſignum ad vigilias, vel alia monenda.
cỏu᷄, cửa cỏu᷄: porta como de cancella; ianua in cancellorum modum.
cu: ſentença entre pontos: ſententia inter puncta. chếm cu: por virgola: interpungere.
cu lan: grades a roda de algũa couſa pera não cair: craticulæ adhibitæ ne quis decidat, aut ab extra penetret, vt in curru & alijs.
cu, bồ cu, chim cu: rola: turtur, ris.
cu liem, vide câu liem.
cù, giá cù: alampadayro: polymixos, i.
cù đèn: lenterna: laterna, æ.
cù lao: ilha; inſula, æ. núi nước, gò nước, idem.
củ: toda ſorte de raìs que ſe come como nabo rabãos &c: radices quæ comeduntur vt rapæ raphani & ſimilia.
củ lang: batata: tuber inſulanum.
củ hành: cebola: cepe.
củ tỏi: cabeça de albos: allium, ij. molyza, æ.
củ rủ: estar con os ioelhos iunto ao roſto como quando tem frio: contrahere ſe, vt ex frigore, cum genua vultui adhærent.
củ, đi củ, đi cáo: muitos, como a aldea iunta acuzar alguem: accuſari à multis vt ab integro pago.
cũ: couſa velha; res vetus.
cứ kinh: encoſtarſe ao liuro, guardar o que dis; adhærere verbis libri. cứ mlời: conformarſe às palauras do que manda: conformari præcipientis verbis.
cử rử, vide củ rủ.
cũ, nàm cũ: eſtar pera parir, e guardarſe da viſta de gente: abſtinere à conſortio aliorum propter vicinum partum.
cự: vide ngăn.
cua: carangueio: cancer, cri. gạch cua: corais do carangueio: cancri caro.
của: fato: res, rei. của cải: fazenda: merces. của[đính chính 24] nhà: alfayas de caza: ſupellex, ectilis. của ăn: couſas de comer: res comeſtibiles. của dối, của giả: couſa de ſuperſtiçõis, ou falſificada: res ſuperſtioſæ aut adulteratæ. của thạt: fato bom: res bonæ. của tốt, idem.
cưa: ſerra, ſerrar: ſerra, æ. ſerro, as. cưa ăn gỗ: a ſerra entra bem pollo pao: ſerra aptè lignum findit. cưa gỗ đi: ſerray o pao: finde lignum ſerrâ. xẻ, idem.
cửa: porta, barra: ianua, æ. portus, vs. cửa sỗ: ianella: ſeneſtra, æ. mở cửa: abrir a porta: aperire ianuam. đáo᷄ cửa lại: fechar a porta: claudere ianuam. ꞗĕào cửa: entrar na barra; portum ingredi. ra cửa; ſair da barra: portu egredi. cửa cái: a porta principal em cazas grandes: ianua præcipua vt in domibus principum &c cửa hạu: a porta traueſſa: poſticum, i. cửa ngỏ: a porta do pateo perarua; ianua atrij ad viam. cửa vò vò: porta de bobeda: oſtium concameratum. giữ cửa giữ nhà: olhar polla caza: domui inuigilare.
cựa: mouerſe couſa viua:
moueri aliquod animal. còn cựa: ainda bole; mouetur adhuc.
cựa gà: eſporão do gallo: calcar galli gallinacei.
cấi, vide cối.
cưấi, vide cứơi.
cuấn, vide quấn.
cưầng, vide cưồng.
cúc: moeda de ouro ou prata: ou latão que ſe poem ſobre o barrate nas feſtas: moneta quædam aurea, vel argentea, vel ærea quæ pileo imponitur diebus feſtis. aliæ maiores apponuntur veſtibus ante pectus in modum laqueolorum, & dicuntur, nạu.
cục, bổn cục, các cục, hàng cục: todos os daquella arte ou officio; artis, vel officij eiuſdem homines vt fabri lignarij ferrarij & ſimiles. phe, idem.
cực: particula do ſuperlatiuo: particula ſuperlatiui ſiue in bonum ſiue in malum, magis tamen in malum vt, tôi đã cực, cheguei ao extremo da miſeria: miſeriarum extremum attigi. cực lào᷄: affligido: afflictus, a, vm, làm cực người ta: por os homens no ſummo da miſeria: miſerijs ſummis homines afficere. interdum etiam ſumitur in bonum, vt.
cực mầu, cực nhiem: profundiſſimo: profundiſſimus, a, vm.
cực khôn: prudentiſſimo: prudentiſſimus, a, vm. & ſic de alijs.
cùi bí: o que ſe come da combalenga: comeſtibile cucurbitæ indicæ, ſic dicitur de alijs cucurbitis, de pepone & ſimilibus, at de alijs fructibus dicitur, múi.
cúi: abaixar a cabeça: inclinare caput. cúi lạy xuấng: fazer renerencia atè o chão: proſterni vſque ad ſolum.
củi: lenha: ligna ad comburendum. lửa củi: incendio: incendium, ij.
cũi: capoeira de animais grandes: cauea maiuſculorum animalium.
cũi lợn: capoeira de porcos: cors porcorum.
cũi khỉ: de bugios: cors ſimiarum.
cũi dĕê: de cabras: cauea caprarum.
cũi hồm: de tigres: cauea tigrium. & ſic de ſimilibus. non dicitur cũi gà ſed chuầng gà, vide chuầng.
cửi: tear: tela, æ. cửi canh, idem. khou᷄ cửi: armação do tear: telæ compoſitio.
cuiẻn, cái cuiẻn: certa frauta: fiſtula quædam. thổi cuiẻn: tanger a freuta: fiſtulâ ſonare.
cuiẻn sách, vel cuốn sắch: corpo de liuros: tomus librorum. một cuiẻn: hum tomo: tomus vnus, vel một cuốn. vox numerandi libros.
cuièn, vide quièn, vel quiẻn.
cún vide cuốn.
cùn, gẹn cùn: agastarſe muito e com a raiua botar por ahy as couſas: excandeſcere, atque ex rabie res perdere. gẹn giủi, idem.
cuở: agaſtar ſe el Rey, ou algũa peſſoa muito graue, moſtrando no exterior com algũa reprehensão: iraſci regem, vel primariam perſonam, atque iram aliqua reprehenſione demonſtrare.
cuốc, nước: reino: regnum, i. cŏên cuốc: ſoldadeſca: exercitus, vs. lính, idem.
cuốc, cái cuốc: enxada: ligo, onis.
cuốc cheò: a cabeça do remo: ſummitas remi.
cuốc, chim cuốc: gallinhola: gallina ſylueſtris.
cuốc cou᷄, vide cou᷄. alij coấc.
cuọc: apostar: ſponſionem facere. đuợc cuọc: ganhar a aposta: ſponſionem vincere.
cước: argola: annulus ferreus.
cuối, giờ cuối: acabouſe a hora: finis horæ aduenit.
cuội, vide quội.
cười: rirſe, zombar: rideo, es. cười nhau: deſprezarſe entre ſi: contemnere ſe inuicem. người ta cười: agentè ſe eſcandaliza: ſcandalum pati homines. cười reo the thé: dar grandes riſadas: cachinnis implere omuia.
cưới: o marido dar a dote a molher: dotari vxorem à
viro. đi cưới: andar o marido cazarſe: vxorem ducere; ăn cưới: fazer as vodas: nuptiale conuiuium celebrare.
cuôn: ſoldados: miles, itis. sắm cuôn: fazer exercito: exercitum parare. ſai cuôn: mandar paleiar: exercitum mittere.
cuôn[đính chính 25], ꞗua: rei: rex. cuôn táo, ꞗua bếp, vide bếp.
cuồn, bay: voar: volo, as. lên cuồn cuộn: ſubir iuntamente, como fumo ou nuuem: aſcendere glomeratim, vt fumus, vel nubes.
cuốn: enrolar: glomero, as. cuốn buầm: tomar as velas: colligere vela. cuốn chiéu lại: enrolar as eſteiras: globare ſtoreas.
cuốn ſách: tomo de liuro: tomus libri. một cuốn, hai cuốn: hum tomo, dous tomos: tomus vnus, tomi duo &c.
cuốn, sâu cuốn chiéu: bicho de muitos pes que ſe enrola: vermis multos habens pedes qui glomerat ſeipſum.
cuộn, vide cuồn.
cuộn, quan: mandarim: præfectus, i.
cuộn cou᷄: titulo de mandarim grande: dignitatis precipuæ titulus.
cuờn, vide quờn.
cuồng: doudo: ſtultus, i. nen cuồng dại: endoudecer: inſanio, is.
cuống: pe de fruta: pediculus fructus.
cuống bí: pè de combalenga: pediculus cucurbitæ Indicæ.
cuống ꞗĕải: pè di lichia: pediculus fructus Sinici quẽ lechi vocant.
cuống, cà cuống, vide cà.
cuởng, cà cuởng, vide cà.
cướp: tomar por força: rapio, is. ăn cướp, idem: kẻ cướp: ſalteadores: graſſator, oris. phải kẻ cướp: ſalteado de ladrõis: compilatus à graſſatorìbus.
cướp mlời: fallar quando outro falla não deixando acabar o que dizia: interrumpere alterius verba.
cướp: arrebatadamente: temerè, raptim.
cúp, đáo᷄ đanh cúp xuấng: dobrar a ponta do prego pera
baixo: intorquere claui acumen in partem inferiorem. mũi cúp: narìs aquilino inclinado pera baixo: naſus aquilinus in partem inferiorem contortus.
cụp, vide cọp.
cút cút, cun cút: certo paſſaro: auis quædam dicta cun cút.
cút, mồ côi mồ cút: orfão de tudo: orbus vtroque parente.
cụt, chó cụt: cão ſem rabo: caudâ carens canis, & ſic de alijs rebus. cụt đaù: cabello cortado: præciſi capilli.
cụt: coſta piquena: coſta in imo pectore. xương ſườn cụt: lado: latus, eris. đâm xương ſườn cụt đức Chúa Ieſu: com lança abrião o lado de Noſſo Senhor Ieſu Chriſto: latus Domini Ieſu lanceâ fuit apertum.
cứt: excrementos de homens e animais: excrementa hominum & animalium.
cứt tlâu: çuijdade da moleira dos meninos: ſordes ex cranio infantium.
cứt sắt: eſcoria: ſcoria, æ.
cưu mang, con tlao᷄ dĕạ: criança no ventre: filius in vtero.
cứu: ſaluar, curar: ſaluo, as, ſano, as. cứu thế: Saluador do mundo: Saluator mundi, chũa đời, idem. cứu lếy tòi cu᷄̀: acudime: libera me.
cứu: dar botão de fogo: cauterium facere.
cu᷄́: ofrecer: offerre. cu᷄́ đức Chúa blời: ofrecer a Deos: offerre Deo. cu᷄́ thày: ofrecer ao Padre: offerre Magiſtro.
cu᷄: arco: arcus, vs. bắn cu᷄: atirar com arco: arcu iaculari.
cu᷄ phi mỉ, hàu tốt kín: molher recolhida que não ſaye de caza; mulier ita incluſa, vt domo non exeat.
cu᷄̀: fim termo: finis, terminis. có cu᷄̀: tem fim; terminum habet. vô cu᷄̀: ſèm fim: termino caret. phép tác vô cu᷄̀: poder ſem fim: ſine fine potens, ideſt omnipotens.
cu᷄̀, cu᷄̀: ir iuntamente: ſimul ire. cu᷄̀ nhau: hũ com outro: inuicem, ſimul.
cu᷄̃: tambem: etiam. cu᷄̃ đi: tambem ira: etiam eſt iturus. cu᷄̃ một: he o meſmo: vnus & idem. cu᷄̃ ꞗậy: da meſma maneira; eodem modo.
củ thủ, cắp tay: ter as maõs compostas ſobre o peito: compoſitas manus habere iuxtà pectus.
- ▲ Gốc: họt được sửa thành hột: chi tiết
- ▲ Gốc: đắu được sửa thành đầu: chi tiết
- ▲ Gốc: ſupeiſticão được sửa thành ſuperſtição: chi tiết
- ▲ Gốc: feces được sửa thành fæces: chi tiết
- ▲ Gốc: can được sửa thành cạn: chi tiết
- ▲ Gốc: caranguego được sửa thành caranguejo: chi tiết
- ▲ Gốc: chapeu được sửa thành chapeo: chi tiết
- ▲ Gốc: pretendar được sửa thành pertender: chi tiết
- ▲ Gốc: đàn được sửa thành đèn: chi tiết
- ▲ Gốc: ſcalplum được sửa thành ſcalprum: chi tiết
- ▲ Gốc: lọn được sửa thành lộn: chi tiết
- ▲ Gốc: chip được sửa thành chíp: chi tiết
- ▲ Gốc: cõ được sửa thành con: chi tiết
- ▲ Gốc: ſoubre được sửa thành ſobre: chi tiết
- ▲ Gốc: chừng nào được sửa thành cao chừng nào: chi tiết
- ▲ Gốc: cu᷄́o được sửa thành cüo: chi tiết
- ▲ Gốc: da moer được sửa thành demoer: chi tiết
- ▲ Gốc: reſipio được sửa thành reſipiſco: chi tiết
- ▲ Gốc: gibba, æ được sửa thành gibbus, bi: chi tiết
- ▲ Gốc: doemon được sửa thành dæmon: chi tiết
- ▲ Gốc: maſto được sửa thành Maſtro: chi tiết
- ▲ Gốc: eleemoſinam được sửa thành eleemoſynam: chi tiết
- ▲ Gốc: cou᷄̀ được sửa thành cou᷄: chi tiết
- ▲ Gốc: cửa được sửa thành của: chi tiết
- ▲ Gốc: cuòn được sửa thành cuôn: chi tiết