Việt Nam phong tục/III.3
III.— BẦU BẠN
Bầu bạn là người đồng học, đồng nghệ, đồng liêu, đồng sự, hoặc là người thuở nhỏ quen biết nhau, hoặc là khi lớn mới gặp nhau một lần, mà trong câu trò chuyện tâm đầu ý hợp thì cũng kết làm bầu bạn với nhau.
Nghĩa bầu bạn trọng nhất là tư ích lẫn cho nhau. Tư ích có hai cách: một là khuyên bảo nhau lấy điều hơn lẽ thiệt, hai là khi anh em có tai nạn nguy cấp thì giúp đỡ lẫn nhau. Bạn ấy mới gọi là bạn ích hữu.
Đôi khi anh em qua lại thăm nhau, lấy chén chè chén rượu khoản đãi nhau làm vui. Hoặc khi nhà anh em có công việc vui mừng, hoặc việc tang ma, hoặc ngày giỗ kỵ, thường cũng có mời mọc nhau, ấy là quí mến nhau lắm.
Bực giàu có thì thường khi làm tiệc mời nhau ăn uống vui chơi. Hoặc dở ra tổ-tôm, ít sì, làm cuộc tiêu khiển. Còn hạng nữa thì mỗi tối dắt díu nhau năm bảy người, nay cao lầu, mai chả cá, khi thăm các ả, khi dở bàn đèn, ấy cũng là một cách sum họp của anh em bạn.
Trong bầu bạn, người nào là người đồng tâm đồng chí với mình gọi là bạn tri kỷ. Bạn tri kỷ là bạn rất thiết chẳng nề giàu nghèo sang hèn, lúc nào cũng yêu mến nhau, có khi sống chết cũng chịu với nhau nữa. Song cũng nhiều kẻ lúc trước chơi với nhau rất thân thiết, đến lúc một người sang một người hèn, hoặc một người giàu một người nghèo thì đã coi trọng coi khinh có phần khác trước.
Lại còn một thói anh em chơi với nhau, chỉ lấy cái lá mặt thết đãi nhau từ chầu hát, bữa tiệc, tốn kém vài ba chục bạc chẳng coi vào đâu, làm ra bộ hào phóng lắm mà giả thử anh em có lỡ làng, giật tạm năm ba đồng thì một xu không dám rời ra, vả lại có ý kẻ một quan khinh rẻ chín tiền, tục ấy cũng là một tục tệ.
*
* *
Xưa nay bầu bạn ở với nhau, nước ta thì có Lưu Bình, Dương Lễ, nước Tàu thì có Quản-Trọng, Bảo-Thúc là có tiếng ở với nhau thủy chung hết lòng. Dương Lễ cho vợ thứ ba đi nuôi bạn, chuyện ấy ở sách tuồng ta đã chép, và ta thường đi xem hát bội thì ai ai cũng đã biết rồi. Còn chuyện Quản-Trọng, Bảo-Thúc, tưởng nên nói qua ra đây để các người chưa xem sách Tàu coi chơi, cũng có thể làm gương được cho trong đạo bầu bạn.
Quản-Trọng thuở hàn vi cùng với Bảo-Thúc đi buôn, cứ chia lời thì Quản-Trọng chiếm lấy phần hơn, vậy mà Bảo-Thúc cũng không chê Quản-Trọng là tham, vì biết Quản-Trọng nghèo hơn. Đến khi Quản-Trọng gặp nạn Công-Tử Củ, Bảo-Thúc cố sức giúp thoát nạn, lại dâng lên vua Tề Hoàn-Công để vua dùng làm tướng; mà mình lại chịu ở hàng dưới, mà Bảo-Thúc cũng không lấy thế làm hiềm. Về sau Quản-Trọng sắp mất, vua hỏi ai thay được ngôi mình, thì Quản-Trọng tiến cử người khác, mà bác Bảo-Thúc đi không tiến, Bảo-Thúc lại càng phục chớ không dám giận. Ấy là vì Bảo-Thúc biết cái tài Quản-Trọng hơn mình nhiều, mà Quản-Trọng thì một lòng vì nước, coi việc nước trọng hơn tình riêng anh em, cho nên Bảo-Thúc càng sợ bụng công bình của Quản-Trọng, mà Quản-Trọng cũng càng phục cái lượng to của Bảo-Thúc. Vậy cho nên Quản-Trọng có câu than rằng: « Sinh ra ta là cha mẹ, mà biết bụng ta thì là Bảo-Thúc. »
Giả thử thường tình của thiên hạ thì khi Quản-Trọng tham lời cũng đủ ghét rồi. Huống chi đến sau lại ra công cứu nạn, lại tiến lên làm tướng mà chịu ở dưới, thế mà đến khi mình gần mất vua muốn dùng người có ân với mình, thì mình lại bác đi. Như thế thì ai không giận, ai không cho là người phụ ơn. Vậy mà Bảo Thúc không lấy làm hiềm, Quản-Trọng cũng không lấy làm ngượng. Ấy mới thực là anh em tri kỷ.
Nước ta anh em bạn mấy người đã được biết bụng mà chiều tính nhau như thế. Trừ ra mấy người bạn thiển giao, chẳng qua gặp gỡ nhau thì lấy câu chuyện làm cách chơi bời không kể. Còn những người thuở nhỏ ăn cùng một mâm, nằm cùng một chiếu, ngày đêm to nhỏ ân tình đầm thấm biết là dường nào. Vậy mà đến khi kẻ sang người hèn thì đã coi nhau như rác, đi qua trông mặt chẳng thèm hỏi, vào chơi không thèm tiếp. Lại còn có kẻ đã chẳng giúp gì cho nhau thì chớ, ví dù thấy anh em khá, lại sinh ra tính ghen ghét, chực hại nhau nữa cũng nên. Sách có chữ rằng: « nhất quí nhất tiện, giao tình nãi kiến; nhất tử nhất sinh, nãi kiến giao tình », nghĩa là một kẻ quí một kẻ tiện, mới rõ cái tình bầu bạn, một người sống một người chết, mới tỏ cái tình anh em, quả nhiên thế thực.
Than ôi! Kết bạn với nhau, cốt để mài giũa nhau cho cùng nên người, và để khi hoạn nạn thì giúp đỡ nhau. Gần mực thì đen, gần đèn lại rạng, ai là không muốn được người bạn tử tế thủy chung, nhưng hồ dễ đã được mấy người tử tế, cho nên muốn tìm một người để làm bạn tri kỷ thì phải cẩn thận mới được. Nếu không cẩn thận mà chơi với phỉ nhân, thì sự bầu bạn chẳng những là vô ích cho mình, mà lại sinh ra đua nhau những thói du đãng, làm lụy cho mình nữa.