Một bài phú giá hai ngàn lượng bạc
Ấy là bài phú Phong cảnh Đại Đồng thuở triều Lê, có mấy đoạn thế này:
Xem chưng:
Được khí linh thiêng nhiều nơi thanh lạ,
Non xuân /thiếu một chữ/ cao thấp triều tây: sông Lôi Thủy quanh co diễu tả.
Ngàn tây che cánh phượng, dựng thuở không hư: thành nước quyện đầu rồng, dài cùng la đá /?/
Chờn chờn non Yên ngựa; mấy trượng khoe thế kim thang; tách tách thác Con voi, chín khúc bện hình quan tỏa.
Thêm có: Lầu đài kề nước, hoa cỏ hướng dương,
Thược dược khéo mười phần tươi tốt,
Mẫu đơn khoe hết mực giàu sang.
Hây hây ngõ mận tường đào, quanh nhà thái tố, thảy thảy đường hòe dặm liễu, hóng gió thiều quang.
Má hồng điểm thức yên chi, đầy vườn hạnh xem bằng quốc sắc; quần lục đượm mùi long não, dẫy thềm lan nức những thiên hương.
Lại có nơi: Tiện nẻo vãng lai, là nơi thành thị,
Tán đầu cân họp khách bốn phương; xe dù ngựa dong đường thiên lý.
Đỏng đảnh túi thơ bầu rượu, nặng cổ thằng hề; Dập dìu quần trĩ áo nghê, dàu lòng con tỷ.
Duyên đợi mạo chu chu ngọc ngọc, nhiều chốn phồn hoa; viện thu thiên ỷ ỷ la la, mười phần phú quý.
Xem phong cảnh chỉn đã khác thường, gẫm tạo hóa thật đà có ý.
Thửa mặc: Trời sinh chúa thánh, đất có tôi lành,
Ngụ quẻ Kiền đòi thời mở vận, phép hào Sư lấy luật dụng binh,
Đất ba phần có thửa hai, chốn chốn đều về thanh giáo; nhà bốn biển vầy làm một, đâu đâu ca xướng thái bình,
Chín lần nhật nguyệt làu làu, cao đường hoàng đạo; ngàn dặm sơn hà chăm chắm, khỏe thế Vương thành.
Hình thế ấy khen nào còn xiết; phong cảnh này thật đã nên danh!
Bài phú ấy thấy chép trong sách Kiến văn tiểu lục của ông Lê Quý Đôn, luôn với cái sự tích sơ lược như vầy:
Thuở ông Gia Quốc Công[1] trấn xứ Đại Đồng, mời văn sĩ các nơi đến, khiến làm bài phú tả phong cảnh xứ ấy. Có bài của Nguyễn Doãn đứng nhất, được tặng hai ngàn lượng bạc, lược chép mấy đoạn như trên đó.
Chép xong bài phú, ông Lê Quý Đôn nói: “Xem đó thì biết Đại Đồng ngày xưa thịnh là dường nào!”
Ai lên Phố Cát Đại Đồng…
Trong câu phong dao ấy cũng được thấy Đại Đồng là nơi đô hội có tiếng thuở xưa. Nhưng ngày nay không còn nữa. Chẳng những đến ngày nay mà xem câu nói của ông Lê Quế Đường đó cũng đủ biết Đại Đồng đến hồi cuối nhà Lê đã không thịnh như đời trước.
Nguyễn Doãn người làng Xuân Lũng huyện Sơn Vi. Một bài phú mà giá đến hai ngàn lượng bạc, văn chương ở đời Lê sao lại đắt đến thế! Hay tại sách chép bằng tay, chữ thập đánh ra chữ thiên, chỉ thừa một phẩy mà hai chục thành ra hai nghìn.
PHAN KHÔI
Chú thích
- ▲ Gia Quốc Công: tức Vũ Văn Mật, em Vũ Văn Uyên, quê huyện Gia Phúc tỉnh Hải Dương. Khi họ Mạc cướp ngôi nhà Lê thì Vũ Văn Uyên cát cứ vùng Tuyên Quang chống lại nhà Mạc, khi Uyên chết, Mật nối nghiệp anh, được vua Lê phong tước Gia Quốc Công.