Một cơn gió bụi/Phần thêm của nhà xuất bản
Phần thêm của nhà xuất bản
Điếu Văn của ông Nguyễn
Hữu Trí Thủ Hiến Bắc Việt
Thưa Quý vị,
Cách đây hai tháng, đồng bào lại được thấy cụ Trần Trọng Kim hoạt động tại Đại hội toàn quốc họp ở Saigon nên ai cũng tin rằng tuổi cụ tuy cao nhưng sức vẫn khang cường, tinh thần vẫn quắc thước, ngờ đâu nay đã ra người thiên cổ! Duy một số thân hữu, vẫn riêng lo sức khỏe cho cụ ít lâu nay sút kém mà cụ vẫn ngày đêm bận tâm về thời cuộc. Cụ lại không quản mệt nhọc, hăng hái tham dự Đại hội để đem tài năng kinh nghiệm tận tụy đến cùng với Tổ quốc thân yêu mà Cụ suốt đời phụng sự.
Phụng sự Quốc gia, 4 chữ đó tóm tắt hết mục đích cao quý và thân thế siêu phàm của Cụ phụng sự bằng văn hóa, bằng chính trị, và nhất là bằng cuộc đời mẫu mực mô phạm, bằng danh tiết thanh cao của vị học giả uyên thâm đã tham bác đông tây kim cổ.
Thưa Quý vị,
Tôi không cần nhắc kỹ tới một sự nghiệp quang minh mà Quốc Dân vẫn rõ. Ai không biết Cụ là một danh sư đã từng đào tạo ra cả một thế hệ trí thức ở đất Bắc này? Ai chưa tham khảo những công trình nghiên cứu của Cụ, về văn học, Phật học, Nho giáo, Việt Sử? Và gần đây lại trong giai đoạn cực kỳ bi đát 1945, chúng ta đều nhớ tới nhiệm vụ gian lao mà Cụ đã kiên gan đảm nhiệm, trong lúc thế nước chênh vênh, để mưu đồ độc lập cho non sông Hồng Lạc. Lấy tư cách một công dân Việt Nam, đã được thụ giáo Cụ vào khoảng 30 năm về trước đã từng được học hỏi nhiều ở Cụ và trước sau vẫn mến phục Cụ, tôi thấy có bổn phận cùng nhận thức lại với toàn thể đồng bào giá trị vô song của sự nghiệp và ý nghĩa cao quí của thân thế Cụ. Cụ nhập thế cũng như xuất thế, trong lúc quốc vận biến thiên, tâm can anh kiệt thấy kích thích mạnh mẽ; nhưng trí tuệ thông minh lại quảng bác nên tinh thần ái quốc của cụ vừa rồi rào vừa lại sáng suốt. Đương khi thanh niên cấp tiến và ngay cả một số cựu nho rào rạt hy vọng và chỉ còn tin tưởng vào khoa học thực nghiệm để mau đưa đất nước tới phú cường, cụ đã bình thản nhận chân thấy học thuật Âu tây mặc dầu sán lạn chỉ có giá trị và hiệu quả tương đối, nghĩa là chưa đủ để cứu vãn một dân tộc mất tự do, nhưng cần phải bồi bổ bằng tinh túy cựu học là căn bản một văn minh thích hợp với giống nòi.
Cụ nhận thấy thời thế chưa cho phép tranh đấu có hiệu quả trên trường chính trị nên hướng hoạt động vào công cuộc đào tạo hun đúc một lớp người mới, một tinh thần vững chắc, để đương đầu với các tân trào và sửa soạn những phương tiện giải phóng dân tộc. Những phương tiện đó là những phẩm giá tinh thần cao quý mấy nghìn năm rèn luyện đã đúc thành bao nhiêu gan vàng dạ đá, bao nhiêu hào kiệt anh hùng cho đất nước; nếu bị tràn ngập dưới sự quyến dũ vật chất của thời đại khoa học hay chìm đắm dưới trào lưu vô thần phá hoại của những tư tưởng ngoại lai, thì văn minh tân tiến đến đâu cũng thành vô dụng cho tiền đồ Tổ quốc. Cho nên cần sưu tầm, kết hợp, để khôi phục bảo tồn những tinh hoa của Nho giáo, Phật giáo của lịch sử oai hùng, của văn hóa một nước bốn ngàn năm, ấy cũng nhờ vậy mà tinh thần quốc gia mặc dầu sự thay đổi về chính trị vẫn hun đúc như lửa thiêng không tắt và mãnh liệt cháy bùng khi thời cơ thuận lợi, hơn nữa, kho tàng muôn thuở mà Cụ đã cố công gìn giữ cho dân tộc, có một giá trị vô song, nhất là trong giai đoạn vô cùng thảm khốc mà chúng ta đương cố vượt. Vì hiện nay, vì biến chuyển của đại cục quốc tế những tư tưởng phá hoại đã do một thiểu số quá khính nhập cảng từ phương xa, để reo rắc trong dân gian và lôi cuốn quốc dân tới điêu tàn tiêu diệt. Nhưng may thay, ảnh hưởng của tà thuyết đó, bất quá chỉ lướt qua dân tộc như mưa nguồn rốc núi không thể thấm nhuần đến nền tảng sắt đá của tinh thần cố hữu Việt-Nam là kết tinh của kỷ cương, đạo đức, tạp quán, lịch sử mà cụ đã dầy công giảng cứu, cổ võ thiết tha hay chấn hưng bổ khuyết. Còn tin thần đó, thì nước Việt-Nam còn, và ngoại thuyết, dẫu hoành hành chốc lát, rồi cũng tiêu tan thất bại.
Bao năm Cụ vẫn đinh ninh rằng tâm trí Cụ dành riêng cho công cuộc chiến đấu tinh thần, cũng đủ trọn một đời người. Nhưng phong ba nổi dậy. Thái Bình Dương tràn tới Việt Nam khiến con thuyền tổ quốc bấp bênh gẫy lái lênh đênh giữa hai luồng gió lốc Đông Tây. Quốc gia nguy vong sất phu hữu trách, huống chi một bực tài đức như Cụ nên buộc lòng Cụ phải tạm rời kinh sử, tay không tấc sắt, đem tấc thành gánh vác non sông. Song cuồng phong lôi cuốn, loạn trào mạnh quá sức người, quốc vận chưa chiều lòng quốc sĩ. Cụ lại phiêu nhiên thoái an với tất cả sự điềm tĩnh của tiên hiền thuở trước, và lại nối duyên với sử sách văn chương. Lập trường chính trị của Cụ đã đem lại cho Cụ nhiều sự đe dọa, song đe dọa nào lấy được son sắt chân nho; uy tín của Cụ cũng đưa lại cho Cụ nhiều sự cám dỗ, mong Cụ trở lại những địa vị mà bao nhiêu người nhọc lòng khao khát. Nhưng Cụ một mực bế môn tạ khách và an tâm với đạo học thánh hiền. Ở tướng vị cũng như khi còn dạy học lúc nào cũng ung dung trong cảnh thanh bạch của hàn nho. « Phú quí bất năng dâm, bần tiện bất năng di, uy vũ bất năng khuất ». Cụ quả đã xử sự đúng như lời Thày Mạnh. Nay Cụ hốt nhiên tạ thế, đương lúc thế nước chênh vênh, cần đến bực tài đức lão thành như Cụ. Thật là một tang chung cho tất cả các giới đồng bào, cho chính trị và văn học giới nước nhà. Nhưng công nghiệp và thân thế Cụ là cả một bài học thiêng liêng cho người còn lại, sách sử của Cụ sẽ còn đời đời truyền tụng và anh linh của Cụ sẽ cùng với quốc hồn tồn tại trên đất nước Việt Nam. Thưa Cụ, trong giờ vĩnh quyết, gọi là có vài lời tâm huyết chia tay, xin cầu chúc Cụ an giấc ngàn năm và xin Cụ tin rằng với tinh thần Cụ đã phục hưng, gương sáng Cụ đã treo cao, lý tưởng Cụ sẽ phát huy sán lạn, ý nguyện bình sinh của Cụ sẽ thực hiện cho sự cố gắng noi theo của thế hệ hiện thời để Việt Nam vinh quang độc lập.
Điếu văn của Ông Đại biểu
Hội đồng Toàn quốc
Thưa các Quí vị,
Nhân danh một nhóm đại biểu trong Hội nghị Toàn quốc có mặt nơi đây, chúng tôi xin bộc bạch vài lời kính viếng vị Cố Chủ tịch đáng kính, đáng mến của Hội nghị toàn quốc.
Cái tin đột ngột báo Trần tiên sinh tạ thế đã gieo một mối đau buồn vô hạn trong tâm khảm của các tầng lớp quốc dân cũng như của các anh em chúng tôi trong Hội nghị.
Vừa mới đây hai tháng, tại Tòa Thị Sảnh Sàigòn, Trần Tiên Sinh mặc dầu tuổi cao tác lớn, vẫn hăng hái và đầy tinh thần, sức lực cộng tác với các anh em đại biểu toàn quốc để hoạch định bước đường tranh đấu của Quốc gia dân tộc giữa chỗ ngã ba lịch sử đầy chông gai. Người đã chủ tọa, đã tham dự với một trí minh mẫn ít có những cuộc tranh luận gay go, kéo dài hàng năm sáu tiếng đồng hồ liền, có khi đến 3 giờ sáng.
Thế mà ngờ đâu, người đã vội lánh cõi trần, giữa khi non sông đầy khói lửa, giữa khi Tổ quốc bị ngửa nghiêng, giữa khi tình thế đang đòi hỏi sự đoàn kết, sự chung lưng đâu cật của tất cả các phần tử yêu nước thương nòi.
Trần tiên sinh mất đi, tức là Nước Việt Nam thiệt một nhà đại ái qnốc, mô phạm đức độ thanh cao, một chiến sĩ có nhiều uy danh trong cuộc tranh đấu giành tự do độc lập, một biểu hiện cao quí của tinh thần quốc gia cổ truyền của lòng hy sinh lớn lao vì đại nghĩa.
Giữa tình thế ngày nay, Tổ quốc thiệt thòi một người con yêu quý và xứng đáng như vậy, đồng bào và chúng tôi sao khỏi thương tiếc, ngậm ngùi.
Tuy nhiên, chúng tôi cũng được an ùi đôi phần khi thấy rằng Trần tiên sinh, mặc dầu đã khuất, nhưng tinh thần của người bất diệt. Tinh thần ấy vẫn còn sống và đầy sức mạnh để thúc đẩy đoàn hậu tiến chúng tôi hăng hái theo con đường đại nghĩa mà lúc sinh thời người vẫn noi theo.
Kính thưa vong hồn vị Chủ tịch kính mến,
Trong phút đau thương này, trong khi mọi tầng lớp dân chúng đều bồi hồi cảm động để tỏ lòng kính mến và biết ơn người, chúng tôi còn biết nói gì hơn là xin hứa sẽ noi theo chí khí của người, và cầu nguyện cho anh hồn người được siêu sinh tịnh độ.
Sau hết chúng tôi thành thực chia sẻ nỗi buồn thương của Cụ Bà cùng toàn thể tang quyến. Đây là nỗi buồn thương chung của toàn thể đồng bào yêu nước và của chúng tôi trong Hội nghị Toàn quốc. Truy điệu Lệ Thần Trần Tiên Sinh tạ thế ngày 2 tháng 12 năm 1953 tại Đà Lạt
Than ôi!
Cuộc cổ kim một nhoáng, mở triêu khép tịch, can chi mà phải thở than
Tình văn mặc trăm năm, tử biệt sinh ly, có lẽ nào không kể lể!
Kẻ chưa mất mà tiếng tên đã mất,
Sống vẫn hư sinh.
Người không còn mà sự nghiệp hãy còn
Chết là quan hệ.
Nhớ tiên sinh xưa.
Trí dõi sáng mặt trời.
Học nói sâu lòng bể.
Dẫu theo Tây thực văn minh.
Vẫn giữ Đông phương phong thể.
Cười nhân nói nghĩa.
Hồng Lan vượng khí vun tình;
Đứng phép ngồi khuôn.
Thủ tứ phong đúc vẻ.
Giáng trướng nức mùi lan huệ, đầm ấm xuân phong,
Công môn tươi vẻ lý đào, êm đềm hòa khí.
Đạo gia Phật lục,
Biểu dương triết lý uyên nguyên;
Nho giáo học khoa,
Nghiên cứu luân thường đạo lý.
Thấy ngôn ngữ chi ly bất nhất,
Soạn nên hai quyển phạm văn,
Nghĩ tổ trên đề tạo gian nan,
Chép ngót nghìn trang sử ký.
Bôn Chiêu đảo bồi hồi lòng cố quốc,
Đem lời Hàn luật dịch Đường Thi.
Tục Tố Như san định khúc tân thanh,
Chua truyện Đoạn trường thơ Lãm thúy.
Đàn xưa văn hóa.
Nghề từ chương từng tỏ dạ ưu thì;
Hội mới Vũ đài,
Tài chính trị thử ươm tay không thế.
Khi vận nước sắp vàng tươi son đỏ,
Cờ quẻ ly phất phới Viêm thiên
Giữa cuộc đời đang sóng dập gió dồn
Ý toàn quốc xôn xao hội nghị
Tài chẳng phải thời,
Tuổi không kịp chí
Vào Nam trung chưa mượn đũa trù mưu
Từ Đà Lạt bỗng báo tin thệ thế!
Ôi!
Đêm tàn sao lạc
Khuất nẻo Lâm viên,
Năm lạnh nước trôi,
Nao dòng Bến nghé!
Linh thấn nghìn trùng đất Bắc
Ngưu hồ mây nước đìu hiu,
Tâm hương một nén miền Nam,
Lộc dã cỏ hoa lặng lẽ
Hỏi thăm dấu cũ
Chưa tan hào khí Đông A,
Lần dở văn xưa,
Còn để tinh anh sông Lệ
Còn sống được khóc thương người chết
Tao phùng một hội làng văn,
Ở xa mà lòng tưởng như gần
Truy điệu mấy hàng mực lệ
Đọc trong lễ truy điệu.
Ngày 13-12-53 ở Saigon.
ĐIẾU VĂN CỦA HỘI
VIỆT NAM PHẬT GIÁO
Hỡi ơi! Đạo hữu Lệ Thần, Trần Tiên Sinh!
Trước đây một tuần lễ, đạo hữu còn là một người bạn thân mến của đồng bào, một người dân trung thành của Tổ Quốc, nào ngờ đâu, nay đã hóa ra người thiên cổ rồi!
Thân thế đạo hữu, sự nghiệp của đạo hữu, người dân Việt ai mà không biết. Những lời tán dương của chúng tôi có lẽ chẳng thấm vào đâu.
Song, cái tin đạo hữu mất như tiếng sét bất thình lình đã làm chấn động quốc dân, giới nào mà chẳng phải ngậm ngùi ngơ ngác coi như đã vắng mất một người, một người quan hệ đến tình thế ở xứ này.
Đạo hữu là một người có tài lỗi lạc, có trí hưng nghi, có học vấn uyên bác, có tư tưởng siêu việt, có bản lĩnh chính đại quang minh, làm được những việc dám làm, nói được những điều dám nói.
Đạo hữu đã nhận thấy Đạo Phật là một tôn giáo có quan hệ mật thiết đến đời sống của dân tộc Việt này, muốn khởi phục cái nền Văn hóa cố hữu của Nước nhà, nên cách đây trên 20 năm, đạo hữu đã cùng 32 đồng chí xuất gia cũng có mà tại gia cũng có, gây dựng nên Hội Việt Nam Phật giáo ngày nay.
Chúng tôi còn nhớ khoảng chín năm trước đây, Đạo hữu Dương Bá Trạc cùng tiên sinh bôn ba hải ngoại cũng là một trong các vị sáng lập hội viên của hội ta, mất tại Tân Gia Ba cũng ngày 26 tháng 10 ta và chính đạo hữu đã đem nắm xương khô của Dương tiên sinh về Nước và hội cũng đã làm lễ truy điệu chính tại ngôi chùa hội quán này mà đạo hữu đã có công góp phần xây dựng. Nay cũng nhằm vào 26 tháng 10 ta, đạo hữu lại từ bỏ chúng tôi nữa. Ôi! Anh em đồng đạo, đồng tâm, mất cùng một ngày một tháng phải chăng hai đạo hữu đã hẹn hò từ trước.
Thôi! từ nay trở đi đồng bào mất đi một người bạn thân thiết, tổ quốc mất đi một người dân trung thành, mà nhất là anh em chúng tôi trong Hội Việt Nam Phật giáo mất một đạo hữu thuần túy.
Mất một người mà có lẽ khó có người thứ hai, đau sót biết chừng nào! Rồi đây ai là những bạn đồng tâm trí để góp phần xây dựng cho Hội Phật giáo Nước nhà!
Anh em chúng tôi đến kính viếng đạo hữu có mặt đông đủ ở đây, trẻ cũng có mà già cũng có, với biết bao ý niệm bùi ngùi mến tiếc nhớ thương!
Hỡi ôi! Lệ Thần Tiên sinh! còn phảng phất đâu đây, có anh linh xin chứng giám.
HỘI VIỆT NAM PHẬT GIÁO