Nho giáo/Quyển IV/Thiên I-1

←

→

THIÊN I

NGUYÊN MINH THANH THỜI-ĐẠI

NHO-GIÁO ĐỜI NGUYÊN
(1280 — 1360)

Trình-trạng Nho-giáo đời Nguyên. — Từ đầu thế-kỷ thứ XII, vào quãng năm 1127 trở đi, nhà Tống phải dời đô về phía nam, nước Tàu ở phía bắc sông Dương-tử, trước thuộc về nước Kim, sau thuộc về Mông-cổ. Nước Kim và nước Mông-cổ là những nước của các rợ ở phía bắc lập ra, uy-võ thì có thừa, mà văn-học thì không đủ, cho nên đến khi người những nước ấy vào cai-trị nước Tàu đều bị cảm-hóa theo văn-minh của Tàu. Bởi vậy người Tàu thuộc về những nước ấy vẫn theo Nho-giáo, song vì người phía nam và phía bắc không được giao-thông với nhau, cho nên sự học ở đất bắc không được thịnh như bên Nam-Tống.

Đến quãng thế-kỷ thứ XIII, năm 1234, Mông-cổ lấy được nước Kim, vua Mông-cổ là Ogodaï (1229 — 1241), tức là vua Thái-tôn nhà Nguyên, mới dùng những người Nho-học như bọn Diêu Khu 姚樞, Dương Duy-trung 楊惟中 để mở-mang việc học. Từ đó cái luồng sóng Nho-học bên Nam-Tống mới dần dần tràn lên phía bắc.

Việc vua Mông-cổ mà sùng-thượng Nho-học là bởi ở ba cái nguyên-nhân. Một là vì cái văn-học của người Tàu đã cao lắm và lại rất thuận-tiện cho sự cai-trị. Hai là vua Mông-cổ vốn có ý kiêm-tính cả nước Tàu, cho nên khi lấy được nước Kim rồi, rất chú-ý đến sự mở-mang việc học để thu phục người Tàu. Ba là lúc Mông-cổ mới mở nước có Gia-luật Sở-tài (Yélou Tchou-tsaï) làm tể-tướng, rất sùng Nho-hoc. Gia-luật Sở-tài là dòng dõi vua nước Khiết-đan ngày trước, theo giúp vua Thái-tổ và vua Thái-tôn nhà Nguyên, xếp đặt mọi việc trong nước và định ra chế-độ làm cho nước Mông-cổ thành ra có kỷ-cương. Ông thường khuyên vua Mông-cổ nên dùng những người Nho-học để làm quan giúp nước.

Bởi có những nguyên-nhân ấy cho nên ngay từ lúc đầu vua Thái-tôn nhà Nguyên sai mở khoa thi ở các quận để lấy nho-sĩ, đặt chức quốc-tử-học tổng-giáo và chức đề-học, bắt những con các quan đi học.

Đến đời vua Hiến-tôn nhà Nguyên (Mong-kha) cho em là Hốt-tất-liệt (Koubilaï) sang kinh-lý việc bên Tàu. Hốt-tất-liệt ưa dùng những người Nho-học như Diêu Khu 姚樞, Liêm Hi-hiến 廉希憲, Lưu Bỉnh-trung 劉秉忠 và Hứa Hàn 許衡 để chỉnh đốn lại việc học. Năm 1260, Hốt-tất-liệt lên làm vua, tức là vua Thế-tổ nhà Nguyên (1260-1294), sai người sửa miếu thờ Khổng-tử, mở nhà học Quốc-tử-giám và đặt Nho-học-đề-cử ti ở các lộ.

Vua Nhân-tôn nhà Nguyên (1312-1320) lại rất tôn-sùng Nho-giáo. Năm Hoàng-khánh thứ hai (1313) đem bọn Tống-nho là Chu Đôn-di, Trình Hạo, Trình Di, Trương Tái, Thiệu Ung, Tư-mã Quang. Chu Hi, Trương Thức, Lữ Tổ-khiêm và Hứa Hành vào tòng tự ở trong miếu Khổng-tử, và định khoa-cử, đại khái cũng theo như lối nhà Tống. có hương-thí, hội-thí và đình-thí, cho người Tàu và người Mông-cổ đều phải thi cả. Những bài thi lấy trong sách Đại-học, Luận-ngữ, Mạnh-tử và Trung-dung, thì phải dùng chương cú tập-chú của Chu-tử. Lúc ấy cái học của Chu Hối-am lan khắp cả nước Tàu.

Nhà Nguyên truyền đến hết đời vua Nhân-tôn, thì trong nước có nhiều sự loạn lạc, giặc cướp nổi lên đánh phá mọi nơi, sự học cũng vì thế mà suy dần.

Danh-nho đời Nguyên. — Nho-học trong đời nhà Nguyên tuy không được thịnh như nhà Đường, nhà Tống, song những nhà văn-học cũng khá nhiều. Những học-giả có tiếng thì trước có Triệu Phục 趙復, Diêu Khu 姚樞 và Hứa Hành 許衡, sau có Lưu Nhân 劉因 Ngô Trừng 吳澄, Kim Lý-tường 金履祥 và Hứa Khiêm 許謙, nối được cái học-thống của phái lý-học. Còn những người văn-học trứ danh thời bấy giờ thì có Nguyên Hiếu-vấn 元好問, Ngu Tập 虞集, Dương Tái 楊載, Hoàng Tiềm 黃潛 v. v.

Trong những người ấy chỉ có Triệu Phục, Hứa Hành và Hứa Khiêm là tinh thâm hơn cả.