Quốc văn trích diễm/139
139 — QUÂN-TỬ KHẢ KHI DĨ KỲ PHƯƠNG
Thầy Tử-Sản là người nước Trịnh, cũng là môn-đệ đức Phu-tử.
Ngày kia thầy Tử-Sản phát tiền cho đầu bếp đi chợ. Tên đầu bếp đem tiền đi chợ, gặp chúng bạn rủ, đánh lú thua hết. Trở về tay không thì sợ thầy quở, nó bèn kiếm chước nói dối thầy mà rằng: « Bữa nay tôi ra chợ, tôi thấy họ bán một con cá lớn đại, mập-núc mà tròn quay; tôi hỏi giá, họ nói có một quan tiền, chớ mọi lần họ bán cho tới hai ba quan. Tôi nghĩ không mấy khi gặp cá ngon bán rẻ, dốc lòng tìm miếng ngon cho thầy, tôi bèn mua trụm cả quan tiền. Tôi lấy dây xỏ mang con cá mà xách về, gần tới nửa đàng, chẳng dè nó cứng đờ không cục cựa, tôi sực nhớ lời người ta nói: cá lên khỏi nước cá khô. May vừa đi ngang qua hồ, tôi lật-đật đem bỏ con cá xuống nước, họa là nó lấy hơi nước mà sống lại chăng. Hồi tôi mới thả, nó nằm trơ, không máy động, vừa giập bã trầu, nó quạy và ngáp gió, giây phút nó vùng một cái. Tôi vừa thò tay mà bắt lại, nó đã quạt đuôi lội đi mất. Ấy là tại tôi dại, xin thú thiệt cùng thầy. »
Thầy Tử-Sản nghe nói bèn vỗ tay mà rằng: « Đắc kỳ sở tai! đắc kỳ sở tai! » (Chỉ nghĩa là chim trời cá nước, được thế nó thay! được thế nó thay!)
Thằng đầu bếp ra ngoài, cười thầm, học cùng chúng bạn rằng: Ai gọi thầy Tử-Sản là trí! Tiền chợ thầy đưa, tao thua hết, tao kiếm điều nói láo, mà thầy ấy cũng tin ngay. Ai gọi thầy Tử-Sản là trí!
Thầy Mạnh-tử giải rằng: quân-tử khả khi dĩ lý chi sở hữu, nhi bất khả khi dĩ lý chi sở vô. Nghĩa là lấy việc có lý mà dối người quân-tử cũng được; chi như việc không có lý, thì chẳng lẽ dối đặng.
Ông người Nam-kỳ, cũng là một vực kỳ-cựu trong phái Pháp-học, lại thông Hán-tự. Ông có soạn ra cuốn Đại-Nam quốc-âm tự-vị, cuốn Chuyện giải buồn và có dịch nhiều sách chữ nho hoặc chữ nôm ra quốc-ngữ.
