Tập diễn thuyết của Phan Bội Châu/2
Đồng-Khánh Hué.
Thưa các chị em thanh-niên học-sinh ta,
Nữ-đồng-bào ta thiệt là một phẩm rất cao-quý trong loài người mà thứ nhất là một phẩm rất cao-quý trong dân nước ta. Nào ngờ từ bao-giờ tới bây-giờ, vì ai bày đặt vì ai xui khiến, để cho nữ-đồng-bào ta hóa ra một hạng rất ty-tiện ở trong loài người, mà lại thứ nhất là một hạng rất ty-tiện ở trong dân nước ta! Chẳng những việc nhà-nước không ai hỏi tới chị em, việc xả-hội cũng không ai bàn tới chị em, mà thậm-chí những việc rất thân-thiết như gia-đình và cá-nhân, cũng không ai kể công tới các chị em!
Chao ôi! Trời ôi! các chị em chẳng phải là cũng tai tỏ mắt sáng, có đầu óc, có chân tay, đủ khí-phách loài người, đủ tâm-huyết loài người đó ru? Lấy sinh-lý học mà suy ra, các cớ-quan về đường cảm-giác và đường tác-dụng, con trai với con gái có khác gì nhau đâu? mà cớ sao thói hủ gia-đình thuở xưa, nết hủ xả-hội ngày nay, chỉ những trọng con trai mà khinh con gái? Tôi thường nghe có lời tục-ngữ nói rằng: « Trăm gái không bằng một cái trai » lại thường nghe luật cổ có câu rằng: « Nhứt nam viết hữu, thập nữ viết vô », nghĩa là sinh một con trai là đủ, dầu chỉ sinh mười con gái cũng thừa; tôi tưởng rằng ở trong đạo làm người có lẻ nào mà điên-đảo đảo-điên như thế? Giời kia là cha, đất kia là mẹ, người ta ở trong vùng giời đất, ai nấy cũng là một vị đồng-bào. Huống chi trong một lòng mẹ nước Việt-nam sinh ra, ai nấy chẳng là một người con quí-báu, vẩn là đáng gọi chị vẩn là đáng gọi em, vẩn là đáng gọi cô, gì, thím, mự. Nếu không có những món người ấy, lấy gì mà đủ 25 triệu đồng-bào; trong 25 triệu đồng-bào ta nếu không có các chị em, thì 25 triệu đồng-bào ta sau nầy ắt phải tuyệt-diệt. Ôi! thế thì cái thân-phận các chị em biết bao nhiêu là cao-quý, cái công-đức các chị em biết bao nhiêu là sâu dày; cái thân-phận cao-quý như thế, vì cớ sao mà rẻ-rủng như bây giờ? cái công-đức sâu dày như thế, vì cớ sao mà khinh mạt như bây giờ? Thôi! thôi! xả-hội thiệt là đã túi-tăm, mà gia-đình cũng không một tý gì là tia sáng; cái sự bất-hạnh của các chị em ta, càng nghĩ càng đau, càng ngậm-ngùi càng chua xót! Tôi hàng ngày vì chị em mà trộm nghĩ thầm lo, tấm lòng tôi có khi đứt đôi đoạn, giọt lệ tôi có khi nhỏ đôi hàng! Khi tôi còn ở đất-nước nhà, tôi những nghĩ ngược nghĩ xuôi, muốn suy cho ra cái cớ vì sao mà như thế? nhưng tôi chưa xét được rõ-ràng. Đến khi tôi đi ra ngoại-quốc, tôi thấy như nước Nhật-bản, nước Hoa-kỳ, nước Đức, nước Anh cho đến nước Trung-hoa, nước nào cũng có trường học con gái. Trường học gái có lẽ nhiều hơn trường học trai, danh-giá các nữ-học-sinh so với các nam-học-sinh cũng không chút gì thua kém. Như nước Nhật-bản có bà Hà-điện-ca-tữ, nước Trung-hoa có chị Trịnh-dục-tú, lại như nước Bảo-hộ ta là nước Pháp thì có bà Liệt-anh (Jeanne d'Arc), vẫn đều là tiếng tăm rất rồn rực, mày-mặt rất vẻ vang; bắc cân giá-trị mà cân, e con trai cũng không có thế gì mà hơn được; vả lại quyền-lợi người của các nước, con gái cũng như con trai; kìa nước Anh có con gái vào Nghị-viện, làm nghị-viên, kìa nước Nga-la-tư có con gái vào Chính-phủ làm các quan-chức, kìa nước Tây-ban-nha có con gái làm Hoàng-đế, kìa nước Trung-hoa có con gái làm Tông-tư-lịnh. Tôi mới biết con gái nước người ta vẫn là cao-quý dường ấy, con gái nước nhà mình, vì sao mà ty-tiện thế này, tôi tủi-hổ thay cho nữ-đồng-bào ta, mà tôi lại càng tủi-hổ cho mình tôi, bởi vì tôi là một người con cưng ở nước Nam, mẹ tôi đã không danh-giá gì, thì tôi còn mặt mũi nào mà sống được? Tôi ngần đi nghỉ lại, muốn rữa cho sạch cái xấu-hổ này, chỉ có một sự làm sao cho chị em học-hành được như người các nước. Người con gái các nước vì nhiều học mà cao-quý như kia, chắc là con gái nước ta vì không học nên ty-tiện như thế.
Ôi, các chị em ôi! các chị em ôi! thôi, xã-hội chẳng trách làm gì, gia-đình cũng chẳng oán làm gì. Trời đã sinh ra các chị em, thì các chị em chắc cũng có trí-khôn, hay tự-lập; nước Việt-Nam đã sản-xuất các chị em, thì các chị em chắc cũng có năng-lực hay tự-cường. Chị em nếu một mai hay hăng-hái nghĩ làm người, quyền-lợi của loài người quyết ra tay tranh lấy, phẩm-cách của loài người quyết ra sức giữ lấy. Xã-hội hủ kia, có ngày ta chỉnh-đốn, gia-đình ác kia, có ngày ta cải-lương, rồi đây sẽ lấy thân đào-liễu mà đỡ gánh non sông, xum sức quần-soa mà vần-xây vận-hội; chắc có một ngày bà Trưng-nữ-vương thứ hai xuất hiện ở thế-kỷ này.
Song chỉ lo vì có một sự: Nước Nam ta xưa nay không có nữ-học cho đến nỗi những phường hào-kiệt không râu, anh hùng có ướm, chỉ khổ vì học vấn không có đường mở-mang, nên trí-thức cao không có thang mà bước tới, học-vấn mỗi người mỗi kém, trí-thức mỗi người mỗi thua; Nên nỗi 12 triệu lẽ đồng-bào ngày ngày đêm đêm chỉ quanh quanh trong vòng mù mịt. Cái mồ lười-nhác, cái ngục ngu-hèn chôn nhốt hết vô-số người anh-thư nữ-kiệt thành ra cái quyền-lợi của loài người, cái sự-nghiệp của loài người, chỉ là của riêng cho một phường cắp baton, đeo bài-ngà mà thôi.
Ấy những là điệu cổ, kể lại càng thêm buồn, âu là ta đàn một khúc mới cho hay, để cho chị em ta đổi buồn làm vui, đổi tiếng khóc làm tiếng hát. Vậy tôi xin phơi gan trải ruột, kể mấy câu như sau nầy:
Bây-giờ nhờ ơn nước Bảo-hộ đã thiết-lập ra nử-học đường; chị em ta đã bỏ lốt bà-lớn, cô-hai, mà lên làm bà-giáo, cô-trợ; đã đổi giáng ả-nho mợ-cả, mà ra mặt các chị nử học-sinh. Thế thì bóng đèn học-vấn cũng đã có chút sáng mảy may, khoảng cữa văn-minh đã có một múi đường mà chen tới. Nay mai chánh-phủ bảo-hộ nếu không dụng chánh-sách áp-chế dân nước ta; trọng dân trai ta bao nhiêu thì cũng trọng dân gái ta bấy nhiêu, trình-độ quốc-dân tròng cho mỗi ngày mổi cao mải mải chắc là trung-đẵng nử-học-đường, cao-đẵng nử-học-đường, sư-phạm nử-học-đường, chuyên-môn nử-học-đường, một ngày một đặt thêm nhiều nữa. Ngọn đèn học-vấn chắc ngày càng khêu cao, cánh cửa văn-minh chắc càng ngày càng mở trống; chị em ta nếu hay hết lòng ra sức lo dò-dặn cho đến gộc duy-tân, thăm hỏi cho ra đường tự-trị; như thế nào là tư-cách độc-lập mới được hoàn-toàn; như thế nào là đường lối tự-do mới được chánh-đáng; đối với gia-đình nên thế nào, đồi với xả-hội nên thế nào, đối với quốc-gia nên thế nào? lại như với cá-nhân thì chức-phận các chị em càng thêm thân-thiết nửa.
Tôi xin bày mấy câu ngu-lậu với các chị em, thì chỉ có bốn đều: một là chị em phải biết chị em cũng là người. Hai là chị em phải biết chị em cũng là dân trong nước. Ba là chị em phải biết chị em cũng nên có nghĩa-vụ như con trai. Bốn là chị em phải biết chị em cũng-nên được quyền-lợi như con trai. Ở trong bốn đều ấy, đều thứ nhất thứ nhì, tôi đã nói lược lược như trên kia rồi, bây-giờ tôi không phải dài lời làm gì nữa; tôi chĩ xin giải-thích đều thứ ba, đều thứ tư cho chị em rỏ: Nghĩa-vụ các chị em nên như thế nào? Trước nhất là nghĩa-vụ ở trong gia-đình: Khi đương làm con gái, thì có nghĩa-vụ đối với cha mẹ, bà-con mình; thờ cha kính mẹ, hiếu-thuận làm đầu; nhưng phải biết phục-tùng về đường lẽ phải. Đối với bà-con thì hòa-mục làm quí; nhưng phải biết khuyên-răn mọi đều dở, dúp-rập mọi đều hay; ta biết sự độc-lập có như thế mới thành-công, tự-do có như thế mới hợp lẽ, ta cũng muốn bà-con ai nấy như mình. Đến khi đã có chồng rồi, thì phải lo làm sao cho khỏi phiền-lụy đến chồng, có lợi-ích cho người chồng. Đến khi đã có con rồi, thì lo làm sao cho con mình nên một người quốc-dân tốt. Như thế thì nghĩa-vụ đối với gia-đình đã xong rồi. Thứ hai là nghĩa-vụ ở trong xã-hội: Phàm một xã-hội, góp nhóm nghìn muôn người mới nên; con gái với con trai ai nấy cũng là một phần trong xã-hội. Nếu mình tốt thì xã-hội thêm một phần tốt, nếu mình xấu thì xã-hội thêm một phần xấu. Các chị em ta phải lo thế nào cho đủ tư-cách độc-lập, chẳng cần nương cậy đến ai; đã không chịu làm sâu-mọt trong xã-hội mà cũng không để người ta gọi mình là ký-sinh-trùng (parasite) Thế là các chị em đã có công với xã-hội nhiều lắm.
Lại trông mong cho các chị em thêm nhiều việc hay nửa: Kìa là săn-sóc về sự hợp-quần; kìa là siêng-năng về đường công-ích. Có khi có những việc con trai không làm tới, mà chị em chuốc lấy mà làm. Luyện xong đá bà Oa-Hoàng thì trời lo gì khuyết, ngậm đầy cát cô Tinh-vệ thì bể sợ gì sâu. Trong xã-hội may có các chị em, thì các chị em thiệt là công-thần trong xã-hội. Nghĩa-vụ các chị em đối với xã-hội thế là trọn-vẹn rồi. Sau nữa là nghĩa-vụ đối với quốc-gia: Mười hai lẽ triệu nữ-đồng-bào, ai nấy cũng là một phần quốc-dân cả; tất có cả thảy quốc-dân mới gọi rằng nên một nước; tất có cả thảy quốc-dân tốt, mới gọi rằng nên một nước văn-minh. Huống-chi các chị em ta lại là người mẹ cho quốc-dân; biết bao nhiêu là ông chủ-nhân nước ta ngày sau, đều là nhờ các chị em sinh nở ra cho, đùm bọc ra cho, dạy bảo vun-trồng ra cho; nếu các chị em mà hết lòng cất nổi cái trách-nhậm làm mẹ quốc-dân, thế thì cái khuôn văn-minh nước ta, chắc là nhờ trong tay các chị em mà vắt-nắm cho đến ngày thành-tựu.
Lại như nhà-nước khi gặp cơn sóng gió, mà anh em chị em ta đều ngồi chung trong một chiếc thuyền; người bẻ lái, kẻ cầm chèo người kéo buồm, kẻ quày mủi, có lẻ nào một phần con trai mà gánh hết được, thì chị em tất phải gánh lấy cho một phần; họa may chiếc thuyền hoạn-nạn qua khỏi bể trầm-luân, thế thì công chị em ở với quốc-gia, biết bao nhiêu xiết kể. Ấy là cái nghĩa-vụ các chị em đối với quốc-gia lại nên như thế.
Còn như nghĩa-vụ cá-nhân thì các chị em đều biết cả: hoặc là việc canh-cưởi phải cho siêng; hoặc là việc ruộng vườn phải cho biết; hoặc là nghề may-vá và thêu vẻ phải cho tinh; hoặc là sự cơm-canh cổ-bàn phải cho khéo. Ay gọi rằng nữ-công. Mà cần thứ nhất là nữ-hạnh: lời-ăn tiếng nói phải cho dịu-dàng; nước bước đường đi phải cho nghiêm-chĩnh; đạo-đức phải lo làm sao cho trong sạch; thân-thể phải lo làm sao cho đứng-đắn tốt tươi, mà không dính gì màu son phấn. Ấy cũng là nữ-dung. Như thế thì làm mẹ chắc là mẹ hiền, làm dâu chắc là dâu tốt, làm vợ chắc là vợ danh-giá cho người chồng. Nghĩa-vụ cá-nhân như ngần ấy cũng đã không khuyết-điểm, mà suy ra đến gia-đình, xã-hội, quốc-gia cũng tự đó mà ra. Tôi xin chị em phải nên chăm chỉ những lời tôi nói trên ấy.
Bây-giờ tôi lại nói đến quyền-lợi của các chị em: phàm một người đã gánh nổi cái nghỉa-vụ của một người, tất là được hưởng cái quyền-lợi của một người; mà lại tất phải có cái quyền-lợi của một người, mới có thể hết được cái nghỉa-vụ của một người. Chị em ta đã hay biết được cái nghỉa-vụ mình cũng như con trai, và hay làm được cái nghỉa-vụ mình cũng như con trai, thì bao nhiêu cái quyền-lợi của con trai, chắc các chị em ta cũng có phần được hưởng-thọ. Nghĩa là như các việc kinh-tế được bình-đẳng với con trai; các việc giáo-dục được bình-đẳng với con trai; mai sau đạo-đức các chị em ta, trí-thức các chị em ta; tài-cán các chị em ta, đều là cao lên tột đến cực-điểm, thì cái quyền-lợi về chánh-trị, cũng được bình-đẳng với con trai. Xin các chị em gắng sức hết lòng, đỉnh-tháp nhân-quyền, cứ tầng tầng rán chân mà bước tới; toan khiến cho linh-hồn bà La-Lang (Roland) nước Pháp ở dưới đất tắc lưởi mà than rằng: « Giời ôi! Chúa ôi! con gái nước Việt-Nam đến như thế! ».
Tôi đây, hai mươi năm lẻ, trằn-trọc chân giời, nổi chìm mặt bể. Không ngờ còn có một ngày nay, được cùng các chị em họp mặt. Tôi trông đến mặt các chị em vừa vinh, vừa sợ, vừa mừng, vừa lo, như thấy một hạt châu rất tươi sáng, mà chìm ở dưới vũng cát đã lâu ngày; như thấy một bông lan rất thơm tho, mà lấp vào trữa đống cỏ đã lâu ngày! trau-dồi cái phách hạt châu nầy, phát-hiện cái bông lan nầy, ngày ngày đêm đêm chỉ trông mong vào cái công-phu học-vấn ở các chị em ta. Các chị em ôi! các chị em ôi! các chị em phải biết cái hạt châu nầy, cái bông lan nấy, không phải là một giống đồ chơi ở trên bàn tay, không phải là một thức mùi ngữi ở trước đầu mủi, mà thiệt là một phẩm rất cao-quý, toan đem ra cống-hiến cho thần-linh cả nước Nam, để cho an-uỹ cái linh-hồn Hồng-lạc; các chị em nghỉ đến thế nên tự-trọng biết bao nhiêu. Tôi mừng các chị em được như thế, mà tôi lại sợ các chị em chưa chắc được như thế, nên tôi có bấy nhiêu lời.
