Từ điển Taberd/Dictionarium Anamitico-Latinum/Tractatus de variis particulis et pronominibus

by của Jean-Louis Taberd; Pigneau de Behaine

TRACTATUS DE VARIIS PARTICULIS ET PRONOMINIBUS AD ELEGANTEM LINGUÆ ANAMITICÆ ELOCUTIONEM UTILISSIMIS.

A, interdùm interjectio est exclamantis aut vocantis, ô ;ô frater ! a anh ! interdùm suspirantis, ah ! ah !

Ai ! ai ôi ! interjectio est dolentis, heu ! heu !

Ai a ! interjectio est gementis ; hei !

Ă, hæc in vulgari sermone tantùm usitata et in fine orationis posita, particula est sivè seriò sivè ironicè approbantis ut, khéo ă ! quàm peritè ! hay ă ! quàm benè ?

Ấy, interdùm pronomen est, ille, illa, illud ; v. g. người ấy, ille homo ; ấy vậy, illis rebus sic se habentibus ; bỡi ấy, propter illa, seu proptereà ; khi ấy, illo tempore. Interdùm significat ecce, id que de re aliàs jam ditâ, quæ nùnc revocatur in memoriam ; v. g. ấy như tôi đã nói, ecce sicut jam dixeram ; differt à Nầy, quæ dicitur de re præsenti, et à Kià quæ de re eminùs apparenti.

Ắt, determinatum, ratum, necesse ; v. g. ắt là, ratum est vel necesse est, ắt thật, ratum et certum.

Bấy, hæc particula in fine orationis affirmativè posita significat quàm admirationis, seu quantùm ; ponitur cum adverbio positivo, aut superlativo, sivè mediatè sive immediatè ; v. g. bền lâu bấy ! quàm diù durat ! nhặt bấy ! quàm severum, vel exactum ! nhiều người khéo tay bấy ! quàm multi homines manibus industriosi ! lắm bấy, quàm plurimùm quàm maximè. Bấy nhiêu et Mà thôi, sivè conjunctìm sivè separatìm positæ, prior significat tantùm, vel tanti, æ, a, vel tot ; posterior verò et non ampliùs ; v. g. bấy nhiêu ngừơi còn sống mà thôi, tanti homines vel tot homines supersunt et non ampliùs.

Interdùm pro tùnc vel tantus, a, um, est limitata cum his solùm adjunctis ; v. g. bấy giờ, tùnc temporis ; bấy chầy, tanta diuturnitas, vel diuturnitate seù tandiù, vel tanto tempore. De præterito hæc dicitur, bấy lâu ; bấy thuở ; bấy dài, tanta longitudo rerum ; bấy sâu, tanta profunditas. Ne confundas igitur bấy giờ, tùnc, cum bây giờ, nùnc ; nec, bấy nhiêu, tantùm, de re præteritâ, cum bây nhiêu, tantùm de re præsenti. Bao, hæc significat, quid, nùm, quantùm, quo nempè modo, tempore, aut nam, vel quàm compositæ ; tùm interrogativè vel relativè, quàm indefinitè ponitur, limitatur cum hisce adjunctis ; v. g. quản bao, sá bao, nài bao, màng bao, quid curandum ? bao nã, quomodò ? hæc expressio ferè semper in fine phrasis collocatur. Bao nỡ, nùm patiar ? bao thuở, quo tempore ? vel quandonam ? de remoto tempore dicitur. Bao xa, quantùm longitudinis, (viarum, itineris.) Bao dài, quantùm longitudinis, (pro aliis rebus.) Bao giờ, quandonam ? vel quandò ? bao lâu, quandiù ; bao lăm, quanti pretti, vel quantùm copiæ numero non distinctæ. Bao nhiêu, quantùm numero distinctum, vel distingui facilis. Vox bao nhiêu et bấy nhiêu, sibi mutuò respondent : v. g. quantùm emisti, tantùm tibi reddam ; ngừơi đã mua bao nhiêu, thì tôi sẽ trả lại bấy nhiêu. Hæ duæ voces quandoquè promiscuè collocantur sed immeritò.

Bằng, aliquandò sumitur pro si, ut như bằng ; perindè si, dường bằng, nhược bằng, ví bằng, supposito si, supposito quod ! Aliquandò pro æqualiter seu æquè ; cũng bằng, æquè ac. Quandòque pro ex vel per, præsertim quandò ponitur cum nominibus materiæ vel instrumenti, v. g. tượng đúc bằng đồng, statua ex ære fusa. Interdùm pro quoad ; ut bằng bây giờ, quoad nunc ; bằng tính Đức Chúa trời thì chẳng hay chịu chết ; quoad naturam divinam mortem subire non potest.

Bèn, nonnunqaum sumitur pro sed ; v. g. bèn chữa chúng tôi, sed libera nos. Nonnunquàm pro statim, vel deindè, v. g. nói đều ấy đoạn bèn qua đời ; his dictis, statim vel deindè excedit è vitâ.

Bỡi, quandofque sumitur pro propter ; v. g. bỡi vì, vel vì bỡi, propter causam, seu quia. Sæpè vì subauditur ; v. g. bỡi tôi vô ý ; quia ego non attendi. Aliquando pro ex ; v. g. bỡi đâu, ex quo loco, vel undè ; bỡi đó, ex illo loco, seu indè ; bỡi đây, ex isto loco, seu ex hìnc.

Cái, pronomen est genericum quarumdam rerum manufactarum, quæ proprium pronomen non habent ; v. g. cái nhà, domus ; cái nầy, ista res. In vulgari sermone significat etiam, è contrà vel verò, autem discretivum. Sed nomina quæ proprium habent pronomen, illud postulant ante se, non vero cái, v. g. cuốn sách, liber ; chiếc chiếu, storea ; chiếc tàu, navis.

Interdùm significat vicem, vel vice, aut quod, idque in vulgari sermone tantùm ; v. g. tắm một cái, unâ vice seu semel corpus lavare ; một cái, unus ictus, vel percutere unâ vice ; cái ta sau sống lại, ai mà chẳng tin ? quis autem non credit quòd nos resurgemus ? Sæpè invenitur posita ante nomina rerum non manufactorum, quasi relativum cum suo substantivo, præsertim quandò fit sermo cu aliquâ indignatione, contemptu, aut modo turgido : v. g. cái ngừơi, homo ; cái lời, verbum ; cái thân tôi, conditio mea. Attamen hoc pronomen sicut alia prnomina, omitti nunquam potest si præponantur nomina numeralia, một, hai, ba, bốn, &c. Vide Một.

Càng, eò, subauditur hơn, idest plus aut magis, v. g. đặng làm vậy thì càng báu, si posset ità esse, eò magis pretiosum seu eò melius ; nonnunquam hơn exprimitur, v. g. càng báu hơn.

Càng, bis posita antè unum quodque verbum aut adjectivum prior quò, posterior autem eò æquivalet : v. g. bệnh càng uống thuốc thì càng nặng, morbus quò plus bibitur medicina, eò magis gravescit. Càng phạm tội thì càng xa nước thiên đàng ; quo plus quis peccat eò magis distat à regno cælorum ; hơn bis sic subaudita non in primo, sed in secundo membro potest exprimi, licet minùs benè ; ut càng xa nước thiên đàng hơn.

Cha, cha, cha, interjectio est indignantis, aut admirantis, ah ! aha ! heu ! papæ ! sed propter ejusmodi affectum quandofque prnonunciatur, cha chả.

Chăng, hæc in fine phrasis posita sumitur pro ne, non, an, seu si interrogativa, negativa, aut indefinita ; v. g. anh có biết nó chăng ? tu frater cognoscis ne illum ? vel an cognocis ? hoặc là Đức Chúa trời có thương đến ta chăng ? an si fortè Deus erga nos misericordiam habeat ? phải giữ kẻo mất đi chăng ? oportet servare ut non pereat. Chẳng, non, minimè ; v. g. chẳng vậy, vel nếu chẳng vậy ; si non sic seu alioquin ; chẳng qua là, non aliter quam, seu non nisi ; chẳng phải ? non ne ? significat etiam non necesse, non ità, non quòd, non essentialiter, non ipsisiumus. Chi, hæc post verba aut nomina posita, idem est ac qui, quæ quod, vel aliquis, &c. sumitur cùm interrogativè, indefinitè, cùm relativè, idque ad res, rarò ad personas nisi per contemptum ; v. g. lo chi, quid ti- mendum ? hề chi, quid pertinet ? cớ chi, quæ causa ? quâ causâ ? thế chi, quomodò ? qui modus ? việc chi, quid operis, quod opus ?

Quandò posita est ante verbum, tunc significat nùm vel quomodò, vel non ; ut, chi đặng. quomodò possum, es, est, &c. Chi dám, num audeo, es, est, &c. vel quomodò audeo. Chi sờn, non despondere animum. Cum chẳng vel aliquid negativi in initio, chi verò in fine alicujus membri ponitur, verbo aliquo interjecto, ambæ æquivalent voci nihil, vel prior non minimè, posterior quidquam significat ; v. g. chẳng quản chi, nihil curare. Chẳng hề chi, nihil refert. Không sợ chi, non timere quidquam ; phải chi, quòd si. Hèn chi, nimirùm, seu non mirum cur ; cam hèn chi (idem) seu quò circà. Huống chi, quantò magis, vel quantò minùs ; phương chi, (idem.) Chớ chi, utinam. Gì, idem est ac Chi, una pro aliâ poni potest, chi tamen est urbanior, et paulò elatior, gì verò subhumilis. V. Nào.

Chí, usque ; chí nhẫn, usque ad.

Chỉn, hæc particula est parùm nota litteratis, aliquandò sumitur pro solummodò, aliquandò pro sed ; chỉn thật, reverà, certè.

Chiếc, cum hæc significet impar, factum est ut accipiatur pro pronomine proprio quibusdam rebus seorsim sumptis ; v. g. chiếc đũa, bacillus ad manducandam orizam. Chiếc ghe, cymba ; chiếc nệm, stratum.

Cho, modo sumitur loco pro, v. g. cầu cho chúng tôi, ora pro nobis. Modò signum est dativi significantis commodum aut incommodum ; v. g. Đức Chúa trời xuống cho thiên hạ nhiều ơn, Deus demittit, seu infundit mundo multas gratias. Persona cui obvenit commodum aut incommodum sæpè non exprimitur ; v. g. Đức Chúa trời xuống cho nhiều ơn, Deus multas infundit gratias illi quorum fuit supra mentio ; quandòque inter activum verbum et ejus casum personalem Accusativo correspondentem, ponitur hæc particula, v. g. chôn cho kẻ chết, quasi dicatur, sepelire idque in commoditatem mortuorum ; phán xét cho kẻ sống cùng kẻ chết, judicare idque in commoditatem aut incomoditatem vivorum et mortuorum. Modò pro ut finali aut adjunctiva ponitur ; v. g. hầu cho thấy mặt, ut postea videam as, at, faciem ; cho đến đỗi, usquè adeò ut. Cho nên, fit ut. Cho nên, corruptè intelligunt pro ideò ; cho nên nỗi, causa (est cur) fit ut. Cho hay, (quod accidit) ut sciamus, atis &c. Cho kẻo ; ut non. Cho đặng, vel đặng cho, cho được, vel được cho ; ut possim, is, &c. cho đặng, aut cho được, sæpiùs significat, ut absolutè possim, is, &c. præsertìm cum verbum desiderii priùs exprimatur, aut subaudiatur ; v. g. muốn giết nó cho đặng, vult ut possit absolutè illum occidere. Nó nguyền làm đều ấy cho được, ille in voto habet ut possit absolutè rem illam perpetrare. Modò pro esto concedentis ; v. g. nói làm vậy cũng cho đi, esto quod etiam sic dicas. Cho hifc posita potest resolvi per verbum concedo. Modò pro usquè, nempè, usque finem aut terminum aliquem, aut usque unum omnes ; v. g. giết cho hết, occidere usquè omnes, seu occidere omnes usque ad unum ; làm cho cùng việc, facere usque ad finem operis. Subauditur particula đến id est ad, quæ sæpiùs exprimitur ; v. g. giết cho đến hết ; khảo cho đến tội, torquere usque ad meritum culpæ.

Hæc anteposita adjectivo illud vertit in adverbium, quandò vel præcedit verbum mandandi, præcipiendi ; v. g. lệnh dạy đánh cho mạnh, Rex præcipit pugnare vel percutere fortiter ; vel verbum æquivalenter in modo imperativo positum ; v. g. hãy đi cho mau, vade festinanter ; vel verbum necessitatem importans ; v. g. phải ở cho khiêm nhường, oportet se gerere humiliter ; vel verbum aut particula conditionata, v. g. bằng chẳng trở lại cho kíp, si non convertitur celeriter ; ai xưng tội chịu lễ cho nên thì đặng phép đại xá, qui confessus communicat dignè consequitur indulgentiam plenariam ; vel verbum desiderii, v. g. tôi muốn thức dậy cho sớm, volo è somno surgere maturè ; vel verbum petitionis, v. g. xin chúa phù hộ cho cha đi đàng sá cho bình yên, rogo Deum protegere patrem ut faciat iter pacificè ; vel verbum aut aliqua dictio prohibitiva ; v. g. ma qủi ngăn trở kẻo ta ăn năn tội cho nên, diabolus impedit nos ne ritè conteramur de peccatis nostris ; vel particula mà aut cho significans finem aut adjunctum ; v. g. sắm lễ vật mà cưới cho rồi, comparare munera ut absoulutè seu completè celebret nuptias ; xin Đức mẹ giúp tôi cho xưng tội cho nên, rogo te sancta mater adjuvare me ut confitear peccata mea legitimè ; vel particula negativa ; v. g. chẳng nói cho rõ, ille non loquitur clarè ; vel particula interrogativa subsequitur ; có học hành cho siêng năng chăng ? studet ne diligenter ? Aut aliquid aliud præcedit aut subsequitur, cujus rationem inquirendam studiosis relinquimus. Sed nunquam vertit illud in adverbium quandò est sermo indefinitus. Hìnc non dicitur indefinitè sic : chim bay cho mau, pro avis volat celeriter. Ex locorum circumstantiis aliquandò cho đến đỗi. significat usque ad extremum, ad ultimum. Cho hay, peritè, aptè, pulchrè. Cho nên, autem benè, ritè vel legitimè ; (ut suprà.)

Verbum muốn, significans velle, desiderare ; đáng, dignum esse, mereri ; định, statuere ; liệu vel toan, deliberare, moliri ; làm, facere, et quædam alia his similia, nisi aliud verbum immediatè subsequatur, semper postulant post se hanc particulam cho, et nominativum præsertim personalem ei proximè apponi ; v. g. muốn cho người ấy. velle ut ille homo. Nam nisi particula cho, hìc exprimatur, vel esset magnus solœcismus vel significaret affectum malum haberi ergà illum ; làm cho con cháu mắc tội, fecerunt ut posteri inciderent in peccatum. Cha định cho anh, pater statuit ut tu frater. Đáng cho Chúa thưởng, dignus vel meretur ut Deus remuneret.

Dixi nisi, nam optimè dicitur : muốn khỉ ngụy, velle excitare rebellionem. Toan làm, deliberat facere ; định phải, statuit oportere.

Chớ, interdùm significat at ; v. g. tôi nói làm vậy, chớ anh nói làm sao ? Ego sic sentio, at tu frater quomodò sentis ? Iuterdum æquivalet particulæ num, vel compositæ; v. g. chớ ai chẳng thông lẽ ấy ? Num quis non penetrat seu perspectam rationem illam habet ? vel separatæ : v. g. chớ tôi chẳng thấy ? Num ego non video ? Chớ et Sao conjunctìm positæ prior significat at, posterior vero cur ; v. g. chớ sao anh để vợ đi ? At cur tu frater repudias uxorem tuam ? Separatim positæ, prior etiam æquivalet num, posterior autem quid compositis ; v. g. chớ anh chẳng biết sao ? Numquid ignoras frater ? Alterutra sæpè subauditur : v. g. chớ anh chẳng biết ? vel anh chẳng biết sao ?

Chớ et làm sao immediatè positæ significant quoque at cur ; v. g. chớ làm sao mà ăn ở làm vậy ? At cur fit ut gerat se isto modo ? Sed mediatè positæ, prior æquivalet at, posterior æquivalet voci quid aut quomodò ; v. g. chớ bây giờ con tính làm sao ? At nunc fili, quid seu quomodò deliberas ? Cha định thể ấy, chớ anh em nói làm sao ? Pater hoc modo statuit, at vos fratres quomodo dicitis ?

Interdùm significat ne prohibitivam ; v. g. chớ khá, ne fas sit ; ne liceat. Chớ hề, ne unquam.

Mà chớ. in initio membri phrasis alicujus posita significat et ne ; v. g. phải ở khiêm nhượng mà chớ ở hỗn hào, oportet te gerere humilem, et ne petulantem. Sed in fine alicujus versûs vel phrasis posita denotat utique vel non aliter ; v. g. ai giữ mình thể ấy, thì đẹp lòng chúa mà chớ, qui se eo modo servat, placebit Deo utique ; vel indicat alios loquendi modos ; v. g. gặp chăng hay chớ, si assequitur benè est, si non, nihil indè ipsi. Nói cho phải chớ, mà ; verè quidem ità dici potest, sed. ...

Chốc vel Chúc, hæ particulæ post aliquod verbum positæ æquivalent particulæ met compositæ, v. g. tôi chúc, egomet. Chúc, in fine alicujus membri posita est particula rescientis vel affirmantis ex re derepentè intellectâ ; v. g. chúc ấy, in illo instanti ; statim, thóat chúc.

Chưng, hæc particula anteposita nominibus temporum, aut quarumdam rerum significat in ; v. g. chưng ngày, in die ; chưng tay Đức Chúa trời, in manibus Dei ; chưng thuở, in tempore ; hæc insuper à litteratis sumitur loco, à, ab, abs, pro, ad, &c.

Có, hæc anteposita verbis immediatè, aut significat esse, et verbum subsequens æquivalenter positum in participio ; v. g. có biết, sum, es, est, &c. cognoscens ; aut significat habere, et verbum postpositum æquivalens Nomini verbali derivato ; v. g. có hay, habere notitiam ; aut quod verius, est particula affirmativa opposita negativis, không, chẳng, inferens simpliciter affirmationem verbo, hìnc quandò facta est quæstio ; v. g. nó có biết chăng ? ille cognoscit ne ? si non cognoscit, negativè respondetur không, chẳng. Si secùs, respondetur affirmativè có, pro có biết ; in hoc sensu non solùm ante verbum, sed etiam ante nomen vel adverbium ponitur ; v. g. có kẻ, quidam, quædam ; có đâu, quí, ubì, undè.

Con, modò est pronomen generale vel speciale personarum in communi vel in particulari sumptarum. Generale convenit vel hominibus in communi respectu brutorum ; v. g. con người ta, homo ; vel parvulis respectu omnium aliorum hominum ; v. g. con thơ, infans ; con ranh, abortivus ; vel grandioribus aut grandiusculis, (supple semper utriusque sexûs et in communi) respectu majorum aut aliorum altioris conditionis ; v. g. con nít, puelli, puellæ ; Con trẻ, idem ; con trai, juvenculus, vel filius ; con gái, juvencula vel filia ; con đòi, ministra, ancilla ; con hát, cantatrix ; per translationem significat quoque cantores et histriones ; con buôn, mercatrix, et etiam mercator ; con tôi, con mọi, serva ; con dâu, nurus ; speciale convenit femineis infantibus , puellis aut juvenculis in particulari respectu æqualium aut superiorum suorum ; v. g. con nguyệt, filia istius quæ vocatur nguyệt ; con mẹ nguyệt, juvecula cujus mater dicitur Nguyệt ; dici etiam potest, juvencula quæ vocatur nguyệt. Hoc in loco additur nomen mẹ, idest mater, eò quòd aut incipit aut esse potest mater alicujus.

Modò est pronomen generale vel speciale omnium animalium, quæ habent animam sensitivam, respectu aliarum creaturarum ; v. g. quadrupes, con thú ; bestia, con vật ; vermis, con sâu, &c.

Modò est generale pronomen quarumdam rerum vel quasi animatarum, vel figuram alicujus piscis aut insecti referentium ; v. g. con mắt, oculus ; con ngươi, pupilla ; con dấu, sigillum ; con vác, arma, qualia sunt gladius, hasta, lancea, et alia his similia ; con sẻ, clavus ligneus columnam inter et cantherium insertus ; con cờ, latrunculus con tiện, cancellus ; con quay, colus.

Của, cum hæc indicet rem genericè sumptam, post nomen rei extrinsecæ et possessæ poni debet ad discernendam illam à naturali ; v. g. da của tôi, pelles animalium quæ pertinent ad me ; alioquin sine illâ sinificat pellem meam naturalem.

Cùng, hæc particula post quædam verba mediatè vel immediatè posita, æquivalet præpositioni per vel cum quibusdam verbis compositæ, et significanti per ome, per totum ; v. g. đi cùng xứ, perambulare totam regionem ; làm chẳng cùng việc, non peragere seu perficere totum opus ; vel separatæ, v. g. kiếm cùng nhà, quærere per totam domum, subauditur cả và, idest totum, omne, quæ etiam optimè exprimi possunt ; v. g. kiếm cùng cả và nhà, đi cùng cả và xứ. V. khắp.

Cùng, separata aliquandò significat finem, ad finem, seu terminum, sivè locorum sivè rerum. v. g. cùng đàng, finis viarum. Đi cùng đàng, ire ad finem viarum, subauditur particula đến, id est ad quæ nonnunquam exprimitur ; v. g. đi đến cùng đàng.

Cùng, alia particula, hæc modò æquipollet particulæ ad vel cumquibusdam verbis compositæ ; v. g. nói cùng, alloqui ; vel separatæ, v. g. thuật lại cùng thân thích, referre seu renarrare ad consanguineos ; học lại cùng bà con, referre ad suam familiam. Post verba composita et præsertim motum significantia, hæc posita æquivalet particulæ ad repetitæ ; v. g. đi đến cùng thầy, adire ad magistrum ; chạy đến cùng cha mẹ, accurrere ad parentes ; kêu đến cùng Chúa, acclamare ad Dominum ; đam đến cùng quan, adducere ad magistratus.

Modò æquivalet cum vel compositæ ; v. g. ngồi cùng, consedere ; ở cùng, cohabitare ; vel separatæ ut, đi cùng bằng hữu, ire cum amicis.

Modò sumitur pro contra, v. g. đánh cùng kẻ nghịch, pugnare contra inimicos. Modò pro erga, v. g. có lòng cùng vua, habere animum erga regem, seu ei fidelis. Modò pro apud ; v. g. ở cùng ai ? Apud quem manere ? Đặng ơn cùng chúa, invenire gratiam apud Deum. Modò pro inter ; v. g. nói thầm thĩ cùng nhau, inter se mussitare. Cùng nhau, hìc potest resolvi per secum mutuo. Modò pro à, ab, abs ; v. g. xin cùng Chúa, petere à Deo.

Sensus hujus particulæ sicut et aliarum multarum variatur secundum locorum mutationem, nam, v. g. cùng tôi, juxta varietatem locorum potest significare vel mecum, contra me, vel apud me, erga me.

Hæc sæpè exprimitur sine casu vel suprà jam expresso, vel non expresso ; v. g. Chúa Gi giu tha tội cho một người đạo kiếp phải đóng đinh cùng, Domine Jesu qui remisisti uni latroni, qui tecum crucifixus erat.

Modò pro quoque, pariter, præsertim quandò ponitur in fine formulæ supplicationis ; v. g. cho tôi cùng, da mihi quoque, (supple) cùm id nùnc aut aliàs aliis jam dederis. Tha tội cho tôi cùng, remitte mihi pariter peccata mea, cùm aliis remisisti. Modò pro et copulativa ; v. g. Đức Chúa bà Maria cùng ông thánh Giu de, domnia sancta Maria et sanctus Joseph. Modò pro an, aut, vel ;" gặp cùng chăng ? occurristi an non vel non ? muốn cùng chẳng muốn, thì cũng phải làm, velis an nolis, oportet te facere.

Cũng, quandofque accipitur pro pariter, quoque, etiam, æquè ; v. g. cũng phải tai hại, incidit quoque, vel etiam, &c. in calamitatem, damnumve, quandofque pro ac ; v. g. cũng như, ac si ; cũng giống vel cũng dường, perindè ac. Cũng như thể, vel cũng dường như, perindè ac si. Cũng giống như, idem. Cũng et một præcedentibus, deindè aliquo nomine subsecuto, postremò posito pronomine ấy vel nầy, tùnc cũng æquivalet idem, eadem, &c. một pronomini, unus, a, um ; ấy vel nầy pronomini, is, ea, id, compositæ cum voce dem ex idem, eadem, &c. v. g. cũng một lẽ ấy, una eadem ratio. Cũng một người ấy, unus idem homo ; ấy et nầy in hoc à se differunt, quod nầy dicitur de præsenti, ấy verò de re remotâ vel præteritâ. Si non fuit mentio rei de quâ agitur, tùnc hæ duæ non exprimuntur : v. g. cũng một đạo, una eadem religio, aut legio ; unius ejusdem religionis vel legionis. Cũng một nước, unum idem regnum, unius ejusdem regni.

Cũng, ante nữa vel vuối verò postpositæ, interjectis quibusdam vocibus, tufnc prior æquivalet particulis et, que, etiam ; posteriores autem æquivalent particulis simul vel atque compositis, et pro præterèa acceptis : v. g. vốn thật là Chúa, song khi ra đời cũng thật là người nữa, essentialiter est Deus verus, sed quandò incarnatus est simulque verus homo, atque etiam verus homo, simul et verus homo. Verba huic particulæ cũng postposita, quandòque fiunt conditionata et æquivalenter posita in subjunctivi imperfecto, illaque æquivalet particulæ quidem ; v. g. tôi cũng muốn, ego quidem vellem ; cũng chịu, paterer, eris, &c. sustinerem, es, &c. quidem.

Dầu, aliquandò sumitur pro quamvis, esto, sicut. Dầu mà, dầu cho : v. g. dầu Chúa để tôi khó khăn hèn hạ, thì tôi cũng làm tôi tá Chúa ; quamvis tu Deus permittas me esse pauperem et abjectum, ego etiam tibi Domine serviam. Dầu cho em làm sự chẳng lành, thì anh cũng chẳng chấp, esto quod mi frater facias rem non bonam ego etiam nec imputem. Aliquandò pro sivè ; v. g. dầu muốn dầu chẳng, sivè velit sivè nolit ; aliquandò pro si ; v. g. ví dầu Chúa chẳng giúp, supposito si non adjuvet Deus ; aliquandò pro ad seu secundum ; v. g. dầu lòng. ad libitum, voluntatem, arbitrium. Mặc dầu, idem ; quandò dầu vel dầu mà in alicujus membri initio, mặc lòng verò in fine sunt collocatæ ; tùnc posterior æquivalet particulæ etiam, prior autem particulæ si compositæ ; v. g. dầu mà phải chết mặc lòng, etiam si oporteat mori.

Dẫu, quamvis, dẫu mà, idem.

Dễ, quandofque accipitur pro facile ; quandofque ironicè pro difficile, ægrè ; quandòque pro num, an, v. g. dễ đâu Chúa chẳng biết ? nùm Deus non cognoscit ? hæc pro num sumpta, particula est magnæ modestiæ et linitatis ejus qui loquitur ; chớ verò est alicujus emphasis aut asperitatis.

Dĩ, usque ad, sinica est, semper cum sinicis adjunctis, v. g. dĩ hạ, usque ad infimum, seu ad anum omnes.

Do, interdùm accipitur pro causa ; v. g. do nào, quâ causâ ? do hà, idem. Interdùm pro quoniam ; v. g. do năm nay có lệnh vua truyền ; quoniam hoc anno est regis edictum divulgatum.

Dối, modò pro falso ; ut nói dối, falsò loqui, vel mentiri. Modò pro perfunctoriè ; ut làm dối, perfunctoriè agere.

Dưới, aliquandò pro subter, infra ; v. g. dưới trời, infra cælum ; aliquandò pro in nempè in inferiori loco ; v. g. dưới thế, in mundo, dưới đời, idem, sic dicitur relativè ad cœlum, quod in superiori loco positum est, dicitur etiam trên đời, idem, relativè ad inferum, qui in inferiori loco situs est. Dicitur quòque trong đời, idem, relativè ad utrumque eorum. V. Xuống.

Dường, quandòque pro tanquam, quasi, similis vel perindè ; v. g. dường con nít, tanquam puer, similis puero. Dường như, perindè si. Cũng dường bằng, perindè ac si. Quandòque pro modus, quantitas vel similitudo ; v. g. dường nào, qui modus, quo modo, quâ qualitate, seu qualiter. Dường bao, idem. Dường nầy, isto modo. Có dường, est modus in rebus. Ví dường, in similitudinem, in modum. Sánh dường, idem.

Đà vel đã, aliquandò est particula designans tempus præteritum, sic æquivalet particulæ jam : v. g. đã chết, jam mortuus. Đã rồi, jam absolutus, vel absolutè, jam perfectus, vel perfectè omninò ; aliquandò sumitur pro priùs vel primò : v. g. để cho tôi nói đã, permitte ut ego loquar priùs. Khoan đã, expecta primò. Aliquandò exprimitur rồi, et verbo aliquo proportionato rei de quâ agitur posito tùnc đà vel đã subauditur : v. g. rồi hoánh đi, pro đã rồi, vel đã rồi hoánh đi, opus jam pridem absolutissimum omninò.. Anh rồi chưa ? pro anh đã làm rồi chưa ? Tu frater jam perfecisti opus an nondum ? cùng chẳng đã, vel việc cùng chẳng đã, vel sự cùng chẳng đã, res ad extrema devenit, quæ sic relinqui, aut aliter fieri nequit.

Đây, aliquandò pro hic locus, seu hìc v. g. ở đây, in hoc loco, vel ex hoc loco, vel hìc esse, hìc manere. Đến đây, usque hunc locum. Cho đến đây, usque ad hunc locum ; từ đây, ab hoc loco ; bỡi đây, ex hoc loco, seu hìnc. Non dicitur tamen, bỡi đây cho nên, pro hinc fit ut ; sed bỡi đó cho nên, id est indè fit ut ; aliquandò pro hàc vel hìc : v. g. qua đây, hàc transire ; đến đây, vel meliùs lại đây, venire hùc.

Đấy, aliquandò pro illìc, illafc, illùc, vel ille locus ; sed quia hæc vox significat etiam mingere, ipsius loco decentiùs utuntur particulâ đó quæ eamdem habet significationem, qui vero hâc utuntur rustici habentur.

Đang, actu : v. g. đang khi, dùm actu. Đang khi ấy, intereà, tùnc temporis.

Đàng, ad partem, à parte ; v. g. đàng đầu, à parte priori ; đàng đuôi, à parte posteriori ; đàng trên, à parte superiori ; đàng dưới, à parte inferiori ; đàng trong, à parte interiori, vel Cocincina, quæ respectu Tunkini tanquam interior regio habetur. Vicissìm, đàng ngoài, à parte exteriori, vel Tunkinum, quod respectu Cocincinæ quasi exterior regio creditur ; đàng nha thờ, ad partem in quâ est templum. In his ferè omnibus subauditur particula về, id est, à, vel ad quæ nonnunquam exprimitur ; v. g. về đàng nhà thờ.

Đặng, cùm hoc Verbum significet obtinere, consequi, quandò ponitur post quædam Verba vel significat consecutum rei alicujus effectum seu finem, qui per Verba illa præcendentia indicatur, v. g. ma qủi cám dỗ đặng ta ; dæmon suasit nobis malum idque cum effectu, seu fine tentationis consecuto. Đánh đặng, pugnare potuisse, id est, potuisse referre victoriam. Xin đặng, petere, fine petitionis consecuto, seu impetrare ; vel significat actionem aliquam posteà audire, cognoscere, &c. quæ dùm agebatur non videbatur, audiebatur, cognoscebatur, &c. v. g. hay đặng, vel biết đặng, rescire. Thấy đặng, videre quæ non viderat dùm agebantur. Nghe đặng, audire quæ non audierat dùm dicerentur, vel intelligere quæ non intelligebantur.

Hoc Verbum significans etiam posse, ferè semper post alia Verba vel eorum casus ponitur, v. g. làm đặng, potest facere. Sed quandò ponitur ante, vel quia particula cho aut aliqua illud præcedit, v. g. cho đặng ở cùng nhau, ut possint secum mutuò conhabitare. Sæpè anteponitur particulæ cho imò et suo Nominativo, v. g. xin mẹ giữ nhà đặng cho tôi đi chợ ; rogo te mater custodire domum, ut ego eam ad forum. Quandòque habet particulam cho subauditam, v. g. xin mẹ giữ nhà đặng tôi đi chợ, vel quia significat posse non obstante aliquo impedimento extrinseco, v. g. hôm nay tôi đặng đi chơi, hodiè possum ire lusum, idque nullo impedimento extrinseco obstante.

Đặng et được idem significantia, alterutrum loco alterutrius poni potest.

Đâu, aliquandò pro ubì, seu quo loco, vel alicubì, vel aliundè, v. g. ở đâu ; ubì esse, ubì manere, manere alicubì, esse alicubì, in quo loco, ex quo loco, seu undè ; bỡi đâu, ex quo loco, seu undè, v. g. undè venis ? bỡi đâu mà đến ? aliquandò bỡi subauditur ; v. g. hay đâu, undè quis scit, aut conjicere potest ; bỡi đó, chẳng phải bỡi đâu, ex illâ re, non verò ex aliundè. Aliquandò pro quà vel quò, v. g. đi đâu, quò ire ; đi qua đâu, vel đi ngang qua đâu, quà transire. Aliquandò pro quî, quomodò, nùm, v. g. tôi có chịu đâu, num patiar. Đâu dám, quî audeam, quomodò audes ? Porrò hæc sumpta pro ubì, quò, quà, quî, nùm, et undè in fine membri interrogativi, semper est optimè posita ; at in fine phrasis negativæ sive pro alicubì, sive pro cumque alio sensu accepta ut quandofque videre est in quibusdam libris est pessimè sivè minùs rectè posita. Nunquam reperitur sic posita in bonis auctoribus, præsertìm quandò particula negativa ab illâ đâu longiùs distat.

Có đâu, in principio alicujus membri, chăng verò in fine posita, mediis quibusdam sermonibus, prior æquivalet fortè, posterior æquivalet an ; có đâu nó gạt tao chăng, an fortè ille me decepit ? Sed quandò sine comite chăng, tùnc aliquoties significat quî, ubì, undè, V. Có.

Đâu đâu, ubifque ; đâu đó, ubicùmque.

Đến, interdùm sumitur pro ad, nempè ad tempus vel terminum aliquem, v. g. đến ngày tận thế, ad diem consummationis sæculi. Cho đến hết đời, usque ad finem vitæ ; đến năm sau, ad annum futurum. Cho đến chết, usque ad mortem ; đến khi, ad tempus quo seu quandò. Đến sau, ad futurum tempus, seu postèa. Từ sớm mai đến tối, à summo manè ad noctem. Interdùm pro de re, ad rem, vel (ut ità dicam,) directè aut immediatè ad rem, v. g. hề chi đến việc ấy ? quid pertinet ad rem illam ? tưởng đến lòng lành Đức Chúa trời, cogitare directè ad misericordiam Dei. Suy đến hình khổ kẻ có tội, attendere animum immediatè ad supplicium peccatorum. Nói đến, vel nhắc đến, mentionem facere directè ad. Interdùm pro ad personam vel directè ad personam, v. g. Đức Chúa bà đoái đến kẻ có tội. Beata Dei genitrix respicit ad peccatores. Nhớ đến Chúa, recordari directè ad Deum ; thương đến tôi, amare directè ad me. In omnibus his exemplis sic posita, est quasi nota indicans actionem transire ad res aut personas. Interdùm pro ad locum, vel separata, v. g. đến đây, ad locum hunc, seu hùc usque ; đến đó, ad illum locum, seu usque illùc, vel composita cum Verbis motum significantibus, et sic non tantùm præpositioni ad, sed per æquivalet, v. g. đam đến vel đem đến, adducere, perducere, perferre, afferre ; dắc đến, manu adducere, manu perducere ; kêu đến, advocare ; kêu đến, significat etiam, appellare ad tribunal superius, vel clamare ad, v. g. kêu đến Chúa, clamare ad Dominum ; đá đến, attingere ; vói đến, idem, dicitur de re altè suspensâ. Chạy đến, pedibus accurrere ; chảy đến, liquorem accurrere, seu pervenire. Bay đến, advolare ; đi đến, adire, pervenire. Sæpiùs Verbum đi subauditur, v. g. đến đây, hùc pervenire ; đến đó, illùc pervenire ; Chúa đến viếng ta, Deus venit visitatum nos. Quædam ex his Verbis compositis sæpè habent post se, vel suos casus particulam cùng significantem ad et æquivalentem rei repetitæ, v. g. chạy đến cùng thầy, accurrere ad Magistrum ; đam con đến cùng tôi, adducere filium suum ad me. Hæc particula sicut quædam aliæ exprimitur sæpè sine casu, vel non expresso, vel suprà expresso.

Đều, simul, pariter, æqualiter ; v. g. chia chẳng đều, non æqualiter dividere. Hai người đều đi cùng nhau, duo vel ambo homines simul secum vadunt. Hết thảy thảy đều phải chết, omnes omninò pariter debent mori.

Đi, hæc particula verbis aut eorum casibus postposita, vel significat, nullâ re obstante ; v. g. hủy đi, labefactare nullâ re obstante ; vel designat rem à meliore ad pejorem statum devenire ; v. g. thúi đi, putescere ; mục đi, putrescere ; chết đi, mori ; hư đi, vitiari, vel rem ab esse ad non esse : v. g. biến đi, disparere ; phai đi, colorem aut amoris ardorem evanescere ; lặn đi, immergi, ut sol aut papulæ cutis ; vel actionem fieri sine hæsitatione : v. g. đọc đi, currenter, seu sine hæsitatione legere, aut recitare ; vel mutationem ex uno ad alium locum, præsertim post verba motum significantia : v. g. trẩy đi, proficisci ; bước đi, incedere ; chèo đi, remigare chạy đi, currere ; trốn đi, aufugere ; vel æquivalet particulæ a, ab, abs, compositæ, ut bỏ đi, abjicere ; chối đi, abnegare ; giấu đi, abscondere ; khuất đi, abscondi, seu obtegi aliquo objectaculo ; khuất đi, significat quoque non animadvertere præ multitudine negotiorum ; chém đi, abscindere ; đem đi, auferre. Ista đi, in aliquo ex his exemplis, ex locorum circumstantiis potest accipi pro nullâ re obstante ; vel æquivalet particulæ omninò, absolutè ; v. g. chịu lì đi, pati sine resistentiâ omninò, pati absolutè sine reluctatione.

Đi gì, vel đi chi, quid rei ? hæ particulæ sic à se differunt, quod đi gì sit vulgaris et sic jungitur cum làm vậy vel làm vầy quæ significat sic : đi chi verò urbanior et jungitur vulgò cum mần rứa vel mần ri urbaniori, quæ pariter significat sic, (et hoc pro quibusdam provinciis tantùm quia in aliis mần rứa mần ri, non habentur urbanæ.) Gì aut chi, đi gì aut đi chi, insuper à se sic ad hùc differunt, quod hæ omnes conjungi possunt cum verbis activis aut activè sumptis : et đi gì aut đi chi, cum verbis substantivis æquivalentibus sum, es ; fio, is, &c. gì verò et chi non possunt sine substantivo aut aliquo pronomine expresso, hìnc benè dicitur : làm gì, làm chi : nói đi gì, nói đi chi ; sed nunquam dicitur : là chi, là gì ; sed là đi chi, là đi gì : là sự chi ; là cái chi, là cái gì.

Verùm homines fastosi dicunt sed immeritò ; tên mi là chi ? pro nomen tuum est quod ? meliùs dicendum ; tên con là tên gì ? vel tên là thằng gì ? si ad pueros dicitur ; si vero ad puellas, tên con là con gì ? ad viros, tên ông là ông gì ? ad mulieres, tên bà là bà gì ? đi et lại, separatìm, hoc est unaquæque earum post unum idemque verbum posita, significant iterùm iterufmque, et sic faciunt illud verbum frequentativum, v. g. nói đi nói lại, iterùm iterùmque dicere, seu dictitare ; làm đi làm lại, iterùm, iterùmque facere, seu factitare. At quandò Conjunctìm sunt positæ, tùnc vel significant ire ad, venire ad, (V. Lại.) vel significant quidquid sit, quomodocumque sit, v. g. đi lại cũng chẳng khỏi vạ, quidquid sit, vel quomodocumque sit non evadit pænam ; vel latrunculum inter ludendum malè ordinatum rursùs ordinare.

Đi Đi lại lại, frequentare aliquem locum, vel ititare.

Đó, modò pro illìc, illàc, illùc aut istìc, v. g. ở đó, esse vel manere illìc, aut istìc. Qua đó, transire illàc ; đến đó, venire illùc. Modo pro ille locus vel illa res, v. g. bỡi đó, ex illâ re, vel ex illo loco, seu indè. Bỡi đó cho nên, indè fit ut ; từ đó, ab illo loco. Modò pro ipse, ipsa, ipsum ; v. g. đuôi con voi đó, chớ chẳng phải con voi, ipsa cauda elephantis est, at non est sic elephans. Modò, (sed rarò) pro tu vel vos, sicut đây pro ego vel nos, idque cum aliquâ dissensione aut indignatione ; v. g. đây đó xa nhau, ego et tu, vel nos et vos à nobis distamus, seu alienati sumus.

Đó, pro illìc sumpta sæpè exprimitur sola, verbo sibi proportionato subaudito ; v. g. đó đã, pro để đó đã, relinque, serva, &c. illìc prìmo ; đâu đó, ubìque vel ubicùmque.

Đoạn, hæc post aliquod verbum vel ejus casum posita, aut significat postquàm, aut reddit illud in nomen verbale æquivalenter positum in ablativo absoluto : v. g. nói đều ấy đoạn, postquam protulit verba illa, vel verbis illis prolatis. At in principio membri secundi posita, sumitur pro deindè : v. g. chồng chết đoạn nó mới trở về quê quán, mortuo ejus marito, deindè tandem illa reversa est ad suam patriam. Aliquandò sumitur pro articulo vel temporis vel rei : v. g. đoạn thầy ở dưới bàn thờ, in articulo temporis quo sacerdos est infra altare. Đoạn sách, articulus vel caput libri.

Đòi, hæc accipitur pro singuli, aut omnis, omne, nempè tempus, locus, dies, vices : v. g. đòi nơi, omni loco, seu ubìque locorum ; đòi phương, omni plagâ mundi ; đòi khi, omni tempore. Đòi ngày, omnibus diebus ; đòi lần, singulis vicibus ; đòi phen, idem.

Đơm, hæc particula quibusdam verbis aut eorum casibus postposita significat super, vel ad partem, ad latus, ad superficiem rei alicujus, vel in unum aut propè et sic æquivalet super aut ad, cum quibusdam verbis compositæ : v. g. thêm đơm, superaddere ; nối đơm, adjungere ; đặt đơm, apponere ; để đơm, idem ; dính đơm, adhærere. Sæpè verbo đặt vel để subaudito, illa sola expressa significat apponere, v. g. đơm cơm, apponere orizam scutellis, seu eâ implere scutellas ; sic subauditum nunquam exprimitur.

Đồng, interdùm pro simul : v. g. đồng đi cùng nhau, simul secum vadunt. Interdùm pro æqualis vel æqualiter : ut phân chẳng đồng phần, dividere non æqualibus protionibus. Chia chẳng đồng, dividere non æqualiter. Interdùm pro is, ea, id compositâ, in hoc sensu Sinica est simul et Anamitica. Sinica cum purè sinicis componitur : v. g. đồng bào, ejusdem uteri, (fratres uterini.) đồng liêu, ejusdem contubernii, (habitatores.) đồng tình, ejusdem affectûs, idem affectus, idem animus, ejusdem animi, (participes.) Sic posita subauditur particula diệc, æquivalens particulæ dem compositæ, quæ sæpè etiam exprimitur : v. g. diệc đồng nhứt thể, una eadem substantia, qualitas, modus unius ejusdem substantiæ, &c. Anamitica, cum ipsi Anamitæ eodem modo ac eodem sensu utantur ipsâ : v. g. đồng lòng, idem animus, ejusdem animi ; đồng tình, (ut suprà ;) đồng đạo, eadem secta, au legio, ejusdem sectæ, aut legionis. Sic positâ, subauditur particula cũng, æquivalens dem compositæ quæ sæpè etiam exprimitur : v. g. cũng đồng tình cùng nhau, sunt ejusdem secum animi. Cũng đồng một đạo cùng nhau, sunt unius ejusdem secum religionis vel legionis.

Đổng, præsumptuosè, cum temerariâ audaciâ.

Đứa, pronomen est puerorum, puellarum, mancipiorum et ignobilium.

Đừng, ne, prohibitiva particula.

Được, idem est ac đặng. V. Đặng.

E, ne vel potiùs timere ne.

È, interjectio est comminantis.

Gì, idem est ac chi, Vid. Chi et Nào.

Há, nùm, quomodò : v. g. há dám, quomodò audeo, nùm audes ? há là, num quod ; há rằng, idem, vel nùm dici potest quod, vel quomodò potest dici ; há là chăng, quomodò non ? Hà, qui, quæ, quod, relativè, interrogativè, et indefinite sumpta, cùm Sinica sit, tùnc semper cum nominibus substantivis sinicis ponitur ; v. g. do hà, quæ causa ; hà sự, quod negotium ; hà huống, quantò magis, quantò minùs.

Hãi, ante verbum posita, imperativum designat : v. g. hãi ở cho bình yên, mane, vel manete in pace seu pacificè ; aliquandò sumitur pro adhùc ; v. g. hãi còn, adhuc superesse, adhuc pergere, continuare. Meliùs tamen dicitur, hãy quàm hãi, et hãy còn quàm hãi còn ut quidam scribunt.

Hầu, modò pro jam jam, propè seu ferè : v. g. hầu chết, jam jam moriturus ; hầu trẩy, jam jam profecturus ; hầu hết, prope finem, ferè finiri. Modò pro posteà : v. g. hầu cho thấy mặt Chúa, ut posteà videamus faciem Domini ; tôi hầu biết lấy đi gì, mà trả ơn nghiã Chúa tôi, ego nescio quid posteà accipiam ad retribuendam gratiam Dei mei. In hoc loco pariter et in aliis locis dubitativè posita potest dici esse particula suspensionis.

Hay, hæc varios sensus et significationes habet secundum sensum aut proprietatem verbi præcedentis aut Nominis, sicut nomen Bonus latinum, v. g. viết hay, pulchrè scribere ; chạy hay, celeriter currere ; bắn hay, peritè explodere, peritè sagittare ; vẽ hay, eleganter pingere ; giảng hay, benè prædicare, sermonem doctum vel vehementem habere ; thầy hay, medicus peritus, vel magister doctus ; thuốc hay, medicina efficax. Si ante verbum aut nomen ponatur, tùnc significat scire, callere, et verbum sequens æquivalet nomini verbali derivato, v. g. hay vẽ, callere picturam, seu artem pingendi ; hay chữ, callere litteras, seu litteratus ; hay thuốc, callere medicinam, seu medendi artem. Modò pro cui proprium esse, inclinatum, facilem, proclivem, aptum, deditum, solitum, promptum ad aliquid, idque tàm in bonam quàm in malam partem accipitur, v. g. Đức Chúa trời hay thương xót kẻ có tội, Deus cui proprium est misereri peccatoris ; hay chơi ác cờ bạc, assuetus et deditus lusui et aleæ ; hay kính mến Đức Chúa trời, deditus est amori divino. Quoniam istas significationes habet anteposita quibusdam verbis, quandòque ipsa et verba quibuscum ponitur, æquivalent quibusdam verbificationibus latinis terminatis in ax, alis, elis, ilis, aut in undus, &c. v. g. hay nói, loquax ; hay nói dối, mendax ; hay ăn, edax ; hay uống, bibax ; hay giận, iracundus ; hay khoe, jactabundus ; hay phá phách, populabundus ; hay khóc, flebilis ; hay chết, mortalis ; modò pro sæpè vel frequenter, v. g. nó hay đến đây, ille frequenter hùc venit, vel assuetus hùc venire.

Si immediatè ponitur post particulam chẳng, không, aut aliam negativam, tùnc hæ æquivalent in vel im compositæ, illa vero æquivalet syllabis, alis, elis, ilis, &c. quæ reperiuntur in quibusdam vocibus latinis, v. g. chẳng hay mất, inamissibilis ; chẳng hay chịu chết, mortis impatibilis ; chẳng hay chết, immortalis. Interdùm ejusmodi nominibus compositis, postremò additur đặng, ejusdem significationis ac hay, v. g. chẳng hay mất đặng, không hay chết đặng, &c. et quoniam đặng, sic addita superflua est, absolutè tolli posset, sed nihilominùs benè et nervosè dicitur, không hay chết đặng, &c. quasi imppossibilitatem rei indicans.

Hay vel hay là, an aut vel, sic sumpta sæpè subintelligitur, v. g. có không ? est vel non ? est an non ? rồi chưa ? perfecisti an nondum ? sed benè etiam dici potest, có hay là không ? rồi chưa hay là chăng ?

Hãy, adhùc, nota imperativi. V. hãi.

Hẳn, certum esse ; hẳn thật, certissimum.

Hằng, modò pro semper, v. g. tôi hằng sợ hãi, semper timeo et expavesco. Post hanc sæpè mediatè sequitur particula liên, quæ significat sine intermissione, v. g. Chúa hằng gìn giữ ta liên, Deus semper conservat nos sine intermissione.

Notandum, quod in hâc liquendi formulâ, sicut in plerisque aliis ejusmodi reperitur superfluum, cui tufnc nos attemperare debemus juxta adagium tritum : si fueris Romæ Romano vivito more.

Modò pro singuli, æ, a, idque solùm ante nomina temporum ponitur, v. g. xin rày hằng ngày dùng đủ, petimus nùnc singulorum dierum usum sufficientem, seu panem nostrum quotidianum da nobis hodiè ; hằng năm, singulis annis. Post nomina ista temporum, rursùs expressa invenitur et significat semper seu continùo vel sine intermissione ut suprà, v. g. hằng năm, hằng xưng tội, singulis annis sine intermissu sacramentaliter confessus est ; hằng hằng, æternùm ; hằng lề, ut plurimùm, vel ordinariè.

Hoặc, vel hoặc là, aliquandò pro fortè, forsàn, v. g. hoặc lần nầy tôi phải chết, forsan hâc vice debeo mori. Quandòque in fine phrasis habet particulam chăng comitem, idest an, sed minùs benè, ut hoặc là phen nầy tôi đặng khỏe mạnh chăng, an forte hâc vice ego consequor valetudinem.

Aliquandò pro vel aut sive, v. g. hoặc kẻ giàu hoặc kẻ khó, sao vậy cũng phải chết, sive pauper sive dives, vel pauper vel dives, quid quid sit debent mori ; hoặc tôi hoặc anh, vel ego vel tu.

Hè, age, agedum, eia, agesis.

Hẽ, interjectio est compatientis, dolentis, aut impatientis ; thương hẽ ! quàm compatiendum ! quàm miserandum ! khốn hẽ ! ồ miserandum ! ô miserum ! quàm miserandum ! hæ inter se differunt, quod vulgò thương hẽ, activè sumitur ; khốn hẽ autem passivè ; tiếc hẽ ! proh dolor ! quàm dolendum ! activè sumitur, idque ob damnum, aut jacturam.

Hề, unquàm, semper prohibitivè, negativè, aut interrogativè sumitur : v. g. chớ hề, ne unquam ; mựa hề, idem ; chẳng hề, nunquam ; chưa hề, nunquam hactenùs ; chi hề, nullatenùs ; nào hề, nullo modo. Duæ priores de futuro rectè dicuntur, quatuor verò posteriores de præterito meliùs dicuntur. Chi hề et nào hề, significant etiam quid pertinet ; hề chi đó, quid refert.

Hễ vel hễ là, alicui nomini anteposita æquivalet particulæ cumque vel libet, cum quibusdam nominibus compositæ : v. g. hễ là mấy lần, quotiescumque ; hễ mấy lần, vel hễ bao nhiêu lần, vel hễ là bao nhiêu lần, idem ; hễ ai, quilibet, quicumque.

Hễ, vel hễ là, significant quoque in quantùm, quatenùs, vel ex eò quod : v. g. hễ là đấng làm người thì phải, homo in quantùm seu quatenus est homo suâ conditione, regulariter debet, vel ex eò quòd conditione homo, consequenter debet.

Hễ, vel hễ là, et nào vel gì, aut chi, interjectis quibusdam positæ, priores æquivalent particulæ cumque, libet, ut suprà ; nào vel gì, vel chi æquivalet qui, quæ, quod, indeterminatæ sumptæ ; v. g. hễ người nào, quicumque vel quilibet homo ; hễ là khi nào, quælibet res ; hễ sự gì, quodcumque negotium, vel quæcumque res ; hễ lần nào, quâcumque vice ; hễ là khi nào, quocumque tempore, seu quandòcumque. V. Nào.

Hèn chi vel hèn gì, kham hèm chi, vel kham hèn gì, nimirùm, quò circà, seu non mirum cur, vel quid mirum si : v. g. kham hèn chi mà chẳng bỏ nhau, mirum non est cur non patiantur se se mutuò abjicere ; hèn chi mà chết sớm, quid mirum si moriatur maturiùs.

Hiếm, rarò, infrequens ; hiếm lắm, rarissimè ; per ironiam sumitur pro multùm, frequens, v. g. hiếm lắm, frequentissimè, plurimùm ; à sensu ironico per aliam ironiam expressa, redit ad suum sensum primitivum, quod patet ex tono et modo loquentis, hiếm chi, affatìm.

Họa, fortè : ut ngõ họa, ut fortè. In fine phrasis posita sumitur pro casus fortuitus, vel per accidens : v. g. đặng làm vậy, thì là họa, si possit esse sic, id per accidens, vel est casus fortuitus.

Hơn, magìs ; ut hơn là, magis quàm, potiùs quàm. Hæc post adjectivum posita ambo fiunt comparativum : v. g. trắng hơn, albior. Sút hơn, inferiùs, seu minùs ; kém hơn, idem. Sút hơn là, aut kém hơn là, minùs quàm. Interdùm subauditur là ; v. g. con giàu hơn cha, filius ditior quàm pater ; hơn nữa, est nota superlativi quandò adjectivo postponitur, idque positivum aut comparativum præcedat, necesse est ; v. g. người nầy mạnh, người kia mạnh hơn, anh lại mạnh hơn nữa ; iste homo fortis, alter fortior, tu imò fortissimus. Hìnc magnus solæcismus est, si ponatur hơn nữa, sive pro magis ac magis, sive pro quocumque alio sensu, sine positivo aut saltem comparativo præcedente.

Hòng, hæc nihil differt à hầu, nisi quod ista non ponatur pro particulâ suspensionis aut dubitationis sicut hầu.

Huống, magis aut minùs, nunquam sola ponitur, sed cum his comitibus ; v. g. huống chi, huống chi là, huống gì, huống gì là, huống lựa, huống lựa là ; quantò magis aut quantò minùs. Chúa chúng ta còn phải chết, huống gì là, huống lựa, huống lựa là ; quantò magis aut quantò minùs. Chúa chúng ta còn phải chết, huống chi là ta, Deus noster adhuc oportuit mori, quantò magis nos (debemus mori, vel oportet mori.) Thuốc hay chữa cũng chẳng đặng, huống chi thuốc dở, medicina alioquin efficax etiam non potest sanare quantò minùs inefficax. In phrasi latinâ ubì reperitur particula nedùm possumus pro eâ in Anamiticâ linguâ adhibere huống chi, huống lựa, &c. hoc est unum diserimen quod latina est negativa aut affirmativa, Anamitica verò est interrogativa ; v. g. một đồng tiền sứt, tôi cũng chẳng cho, huống lựa là mười tấm bạc ; unum assem in margine fractum etiam ego non dabo, nedum decem patacas, vel quantò magis decem patacas. Dicitur etiam hà huống chi, hà huống chi là, hà huống gì, hà huống gì là, ejusdem significationis sunt omnes.

Kẻ, modò pro homo, subauditur nào, pro qui, quæ quod sumpta ; v. g. kẻ nói làm vậy. homo qui loquitur sic : subaudita nonnunquam exprimitur : v. g. kẻ nào nói làm vậy. Modò loco quidam, quædam pro personâ sumptæ ; v. g. kẻ thì muốn ở, kẻ thì muốn đi, quidam quidem volunt remanere, quidam quidem abire. Pro hoc sensu sumpta sæpè habet particulam có affirmativam ante se : v. g. xưa có kẻ hỏi Đức Chúa Gi giu rằng ; olim quidam quærebat à Domino Jesu dicens.

Dầu kẻ, in vulgari sermone ad finem phrasis posita significat adminùs, saltem, vel est particula optantis.

Kề, modò æquivalet præpositioni propè vel ad cm quibusdam verbis compositæ : v. g. nằm kề, adjacere ; đứng kề, astare ; ngồi kề, assidere ; vel separatæ ; v. g. ở kề, manere ad seu propè.

Kém, semper sumitur pro inferiùs seu minùs, subauditâ particulâ hơn, quæ est nota comparativi, quæque non rarò exprimitur ; v. g. của nầy kém hơn của kia, ista res inferior est vel minoris pretii quam altera.

Kẻo, ne, adjunctiva, seu ut non, v. g. Chúa cứu lấy ta, kẻo ta phải sa địa ngục Deus salvavit nos ne labamur in infernum. Sæpè habet particulam mà post se, vel particulam cho ante se expressam, quæ significant ut, et illa tùnc significat non : v. g. hãy uống thuốc kẻo mà phải chết, bibe medicinam ut non moriaris. Chúa chuộc lấy ta cho kẻo lầm sa hỏa hình địa ngục, Deus redemit nos ut non errantes cadamus in igneum supplicium inferni. Chi kẻo, quid non, cur non, seu quin, sed quia hæc per se est obscura, sæpiùs vel addunt post eam particulam negativam chẳng, vel aliam similem : v. g. ai lỗi phép nầy, chi kẻo quan chẳng bắt ? qui violat hanc legem, cur fit ut magistratus eum nôn apprehendat ? vel intelligunt, chi kẻo pro cur simpliciter : v. g. ai đi cầu lắt lẻo chi kẻo khỏi té xuống sông, qui transit per pontem vacillantem cur evadit lapsum in flumen.

Khá, post verbum posita sumitur pro satis, satis benè, satis multùm, &c. v. g. biết khá, satis cognoscit, satis intelligit. Ante verbum verò collocata, sumitur pro necesse, oprtet, vel ređit illud æquivalenter positum in gerundio in dum, vel in participio dus, da, dum : v. g. khá làm, necesse est facere, seu faciendum ; khá nói, necesse est dicere vel dicendum. Aliquandò sumitur pro fas vel licitum, et hoc magis cum particulâ negativâ, aut prohibitivâ : v. g. mựa khá, ne fas sit, ne licitum sit : chớ khá, idem ; chẳng khá, non licet.

Khắp, postposita verbis motum significantibus eadem est ac per loca, et sic æquivalet præpositioni per vel cum quibusdam verbis compositæ : v. g. đi khắp bầu thế giái, perambulare totam sphæram mundi ; chạy khắp xứ, percurrere omnes regiones : vel separatæ sine motu : v. g. ở khắp nơi, manere per omnia loca, seu in omnibus locis ; kiếm khắp nơi, quærere per omnia seu in omnibus locis. In his omnibus subauditur cả và, id est totus, a, um, vel mọi, omnis, e ; aut các, cæteri, æ, a, aut cæterus a, um, quæ sæpiùs exprimitur : v. g. đi khắp cả và thế giái ; ở khắp mọi nơi. Quandòque anteponitur rebus aut personis, idque fit per exceptionem, iis supra dictis pariter subintellectis sed nunquàm expressis : v. g. tôi hỏi khắp mặt, mà chẳng ai nói lại, ego per omnes et singulos homines interrogavi sed nullus respondit. Porrò hæc differt à particulâ cùng, quòd cùng vulgò ponitur cum singulari numero, et sic habet post se cả và expressam aut subintellectam ut potè pro singulari tantùm sumptam : v. g. kiếm cùng nhà, vel kiếm cùng cả và nhà, quærere per totam domum. Illa verò cum plurali, vel singulari pluralem non habente adhibetur, et sic post se habet các, mọi vel etiam cả và, subintellectas aut expressas, ut potè pro singulari pluralive sumptas ; v. g. kiếm khắp mọi nơi, đi khắp cả và bầu thế giái. Dixi vulgò, nam quandofque cùng ponitur cum plurali, sed non sine các, mọi, &c. expressis.

Khi, modò pro dùm, quandò ; v. g. đang khi, dùm actu ; cho đến khi, usque dùm. Khi tôi mới đi đàng phước đức, quandò ego recenter ingressus sum viam pietatis. Modò æquivalet particulæ quàm compositæ ; v. g. trước khi, ante quàm ; sau khi, postquam. Modò pro tempus, v. g. khi đói khát, tempore famis et sitis. Có khi, est tempus, seu aliquàndo. Có khi abusivè accipitur pro forsan, nisi cum ipsius repetitione et adjunctâ negativa chăng vel không : v. g. có khi có, có khi không, forsan est forsan non ; khi đắng cơm nghẹn nứơc, tempore amaræ orizæ et hærentis faucibus aquæ, seu tempore infirmitatis ; đang khi ấy, vel đương khi ấy, inter temporis ea, seu intereà temporis ; một khi ấy, uno eodem tempore, vel instanti ; subauditâ cũng æquivalenti dem compo sitæ, quæ sæpiùs exprimitur : v. g. cũng một khi ấy, uno eodemque tempore :đến khi, adveniente tempore, seu quandò ; khi nãy, tempore recens præterito, seu paulò ante ; khi đầu, tempore primo, seu initio ; khi trứơc, tempore priori, seu anteà ; khi sau, tempore posteriori, seu posteà ; post khi sæpiùs subauditur nào, id est quod : v. g. khi tôi phạm tội, tempore quo seu quandò ego peccavi ; nào subaudita sæpè exprimitur, v.g . khi nào tôi phạm tội.

Khiến, ut finalis aut adjunctiva, hæc particula vel litteratis est obscurè cognita et vix usitata nisi quandò litteram quamdam Sinicam explicant.

Khỏi, aliquandò æquivalet particulæ trans vel separatæ : v. g. khỏi giái hạn, trans seu ultra terminum ; khỏi núi, trans cacumen montis ; vel compositæ ; v. g. lên khỏi, transcendere ; nhảy khỏi, transilire ; aliquandò æquivalet præpositioni a, ab, abs sivè separatæ ut qua khỏi, transire à ; cứu khỏi, liberare, salvare, eripere à ; kéo ra khỏi tay ma qủi, extrahere à vel è manibus diaboli ; sivè compositæ, v. g. đi khỏi, abire, abesse ; trốn khỏi, aufugere, persecutorem evadere, effectum, fugæ consequi ;" hæc sumpta pro a, ab, semper habet nomen vẹn id est immunis, vel rảnh id est liber, a, um, vel aliquid his simile ante se subauditum, sed nunquam expressum, v. g. tôi chẳng khỏi chết, ego non liber à morte, seu non evadam mortem ; khỏi xâu bơi thuế viết, immunis à tributo et oneribus publicis ; si alterutrum nominum illorum exprimatur, particula khỏi subaudiri debet, v. g. ai vẹn bợn nhơ ? quis immunis à sordibus ? chẳng rảnh việc nhà, non liber à negotiis domesticis ; quandòque habet particulam cho ante se expressam, v. g. dậy cho khỏi đây, quasi dicatur, surge ut locus hic sit liber, seu abi hìnc.

Khôn, nùm, ægrè, difficilè aut vix, v. g. đạo mầu trí thấp khôn dò đặng, doctrinam arcanam ingenium humile ægrè, difficile, vix, &c. investigare potest, vel num investigare potest.

Không, hæc sicut chẳng, est particula negativa opposita particulæ có affirmativæ. Modò significat non, nequaquam, v. g. không thấy, non videre ; modò significat sine, non esse, non habere, seu carere, v. g. không nhơn đức, sin epietate, non esse pietatem, non habere pietatem, carere pietate. Hæc sumpta pro non esse, non habere, habet verbum có subauditum, quod non rarò exprimitur, v. g. không có nhơn đức. Si aliud verbum subsequatur có, tùnc hæc est particula affirmativa illius verbi, v. g. không có suy đến, non perpendere de ; không vel chẳng, et nào vel gì, vel chi, interjectis quibusdam vocibus positæ, priores æquivalent particulæ nec, posteriores nomini ullus, a, um, vel quidquam ; aut alterutra priorum et posteriorum æquivalet nomini nihil, v. g. không người nào, nec ullus homo, seu nullus, nemo ; không lo gì, chẳng lo chi, nihil sollicitus, vel nec cogitat quidquam. Modò sumitur pro gratuitò, gratìs ; ut làm không, gratìs facere ; cho không, gratuitò dare. Modò pro vacuus, a, um, vel sine comitibus necessario requistitis, v. g. trầu không, betel sine arecâ ; cau không, areca sine betel ; tay không, mình trần, manibus vacuis, nudo corpore ; lòng không, venter vacuus, seu jejunus ; trên không, regio vacua seu aerea ; khi không, tempus vacuum negotio ; intelligunt ferè semper pro sine causâ. Hư không, incassùm, sine effectu vel fructu ; không không, non nihil vel pro nihilo.

Khống, indetẻminatè, indictinctè, sine intentione determinatâ.

Kia, alter, a, um ; hôm kia, nudiustertius ; bữa kia, idem.

Kià, ecce, de re eminùs apparenti ; kià kià, idem ; hôm kià, bữa kià, nudiusquartus.

Kíp, ociùs, chầy kíp, seriùs ociùs, prope diem.

Là, interdùm pro nempè', v. g. một là, nempè primus ; hai là, nempè secundus ; số là, rei causa vel origo sic nempè ; ít là, saltem, adminùs, nempè ; ít nữa là, idem ; interdùm pro quàm discretiva posita cum Adverbio positivo, comparativo aut superlativo, v. g. khác chi là, quid differt quàm ; chẳng khác chi như là, non quid differt quàm si ; người nầy nhơn đức hơn là người kia, iste homo magis pius seu sanctior quam alter ; chẳng qua là, non ultrà quàm, non plùs quàm, cujus loco latinè dicitur non nisi.

Khác nữa là, plurimùm differt quàm ; qúa nữa là, plurimùm quàm.

Interdùm pro quòd : v. g. chẳng ngờ là, nemine cogitante, vel putante quòd ; chẳng biết là sống đến chừng nào, nescit quòd vivat ad quemnam temporis terminum. Chẳng hay là việc ấy nên chăng, nescitur quod illud licitum nec ne ? ắt là, ratum quòd, vel necesse est ; thật là, certum est, certum quòd ; hay là aut vel an. Vide Hay. Miễn là, dummodò ; chẳng lựa, vel chẳng lựa là, in initio membri sequentis, membro alio affirmante præcedente, positæ, significant non opus esse, vel nedùm : v. g. nói ít đều đã đủ chẳng lựa, vel chẳng lựa là nói nhiều đều, paucis dicere sufficit, non opus est multis, vel nedum multis. Quidam legunt lọ loco lựa. Nhứt là, imprimìs, præsertìm.

Lại, modò pro iterùm ; v. g. đã uống khi nãy, bây giờ lại uống thêm, jam bibit modò, nùnc iterùm ampliùs bibit. Sic sumpta aliquandò habet totum membrum præcedens subintellectum ; v. g. đã lại nói làm vậy, cùm aliàs sic dixeras nùnc iterùm sic dicis. Modò pro è contrà : v. g. đã gian lại ngoan, jam iniquus est, è contrà vult videri liberalis et benignus ; dicitur de noxio qui damnis à se illatis simulat se innoxium et benevolum. Modò pro insuper : v. g. đã giết người rồi lại đốt nhà, jam occidit hominem quo peracto insuper incendit domum ejus. Modò pro porrò : v. g. lại nói thuở ấy, porrò dicitur, vel narratur quod illo tempore. Modò pro imò : v. g. chẳng những chẳng chối, lại xưng ngay ra, non solùm non negavit, imò confessus. Mà lại, sed immò, qui imò. Ex circumstantiis mà lại significat quoquè et insuper, sed è contrà, sed insuper, sed iterùm. Post verba aut eorum casus posita æquivalet particulæ re compositæ, sivè pro iterùm, retrò, retrorsùm, reciprocatione. Sive pro vice versâ, contrà, reditu ad pristinum statum sumptæ : v. g. trở lại, reverti ; nói lại, repetere, vel respondere ad æquales aut inferiores ; ở lại, remanere ; thưa lại, respondere, vulgò ad superiores ; đứng lại, restare ; ném lại, vel quăng lại, rejicere ; trẻ lại, 'repuerascere ; mới lại, renovari ; lui lại, recedere ; lui lại, significat etiam deducere, seu de summâ subtrahere. Modò pro è regione ad, nempè ad partem, ad locum in recto, vel transverso oppositum sed non longè distantem : est vel composita et cum motu : v. g. bay lại, advocare ; chạy lại ; accurrere ; vel separata, etiam cum motu : v. g. từ đây lại đó, ex hìnc ad illum locum ; từ đó lại đây, indè ad istum locum ; ngồi lại đây, sedere ad istum locum, vel ad istam partem ; lại bên nầy, ad istam partem ; lại bên kia, ad alteram partem ; lại đây, ad hanc partem, vel locum ; lại đó, ad illam partem, vel locum.

Lại, sæpè sumitur quoque pro transire ad, venire ad locum, ad partem sic oppositam à loco à parte non remotâ et similiter oppositâ, ut suprà, subaudito verbo đi ; v. g. lại nhà tôi, venire ad domum meam. Subauditum sæpè exprimitur : v. g. đi lại đây, đi lại bên nẩy, đi lại đó, đi lại bên kia. Lại, sic sumpta differt à que, vel sang, quòd hæ dicuntur quandò à parte ad partem interpositum est flumen, mare, murus aut mons, illa verò non item, sed de loco parteve propinquâ ut suprà, quandofque confunditur cum duabus illis sed minùs rectè. Hæc præterèa post quædam verba posita, significat oppostione factâ inimico aut æmulo prævalere, aut parem esse, et verbum ei antecedens æquivalenter positum in gerundio in do : v. g. làm chẳng lại nó, agendo, certando non prævalet illi, aut non par est illi. Nói lại miệng nó, loquendo seu disputando prævalet aut par est ori ejus ; nói lại, significat etiam respondere, ut suprà, vel verbis opponere, vel Superiori protervè respondere.

Lấy, ante nomen posita interdùm nota est ablativi, instrumenti, materiæ, modi, causæ, &c. quæ sæpiùs resol vitur per particulam per, v. g. lấy lời lành an ủi anh em, verbis aut per verba bona consolari fratres ; lấy việc làm, operibus seu per opera ; lấy tên Đức Chúa trời, nomine seu per nomen Dei ; secundum locum lấy, in ejusmodi potest sumi pro accipere, lấy tiếng, prætextu seu per prætextum ; lấy tiếng, sumitur quoqùe pro, bonâ famâ acquirendâ. Interdùm sumitur loco pro, v. g. lấy thảo, pro gratitudine ; lấy có, pro more ; lấy rồi, pro absolutione operis, id est tantùm ut opus absolvatur, non attendendo ad operis effectum. Interdùm pro secundum : v. g. làm lấy ý ; facere aliquid secundum propriam voluntatem ; lấy đặng vel lấy được, secundum possibilitatem, cujus loco latinè dicitur per fas et nefas. Interdùm pro in, semper in malâ parte ; v. g. tông lấy, impingere in. Mắc lấy, incidere in ; đóng lấy, idem.

Hæc particula quibusdam verbis activis aut activè sumptis postposita, significat sibi, ad se, ad suam partem, pro suâ parte, in suâ parte, ad suam aut alterius commoditatem : v. g. kéo lấy, trahere ad suam partem ; cầm lấy, retinere sibi ; cướp lấy, rapere sibi, ad se, ad suam partem ; giữ lấy, custodire pro suâ parte ; chịu lấy, recipere, suscipere ad se ; cứu lấy dân, quasi dicatur, liberare populum, idque in ejus commodum ; chữa lấy mình, defendere se, se tueri, idque in suam utilitatem. Ejusmodi expressiones quamvis jam includant in se aliquam uti litatem, quædam tamen ex illis patiuntur post se immediatè particulam cho, quæ est nota commoditatis aut utilitatis : v. g. cướp lấy cho mình, quasi dicatur, rapere ad se, arripere sibi, idque in suam utilitatem ; giữ lấy cho cha mẹ, custodire interim pro suâ parte, sed quod transferetur in commoditatem parentum.

Lấy lòng, accommodare se alicujus voluntati. Cum hæc significat etiam matrimonio jungi, conjugem accipere, copulam carnalem habere, qui huic linguæ operam dat, multùm caveat, ne in loquendo conjungens hanc vocem cum rebus animatis, audientibus ansam redendi et materiam præbeat ; ne dicat igitur lấy chim, accipe avem, sed bắt chim, cape avem loco lấy, &c.

Lẩy, hæc particula post quædam verba collocata significat ex ironiâ aut indignatione, aliquam actionem aut omissionem ab aliquo fieri secundum plerumquè alterius, contrà verò suam voluntatem aut sententiam, quæ actio aut omissio certò cedat in detrimentum illius, et aliorum multorum, imò et suî, vel quæ nulli conducit : v. g. bỏ lẩy, ex ejus modi motivo aliquid abjicere, vel relinquere ; làm lẩy, ex ejusmodi animo agere ; nói lẩy, ex ejusmodi animi dispositione aliquid dicere ; verbis ironicè approbare, vel indignanter alterius sententiæ consentire, ut sunt qui dicunt iracundè ità, ità ; giận lẩy, irasci propter sensuum oppositionem.

Làm, modò ponitur pro in, nempè in varias partes : v. g. chia ra làm nhiều phần, sejungere in multas partes. Modò sumitur loco pro, ad, vel tanquam ; v. g. lấy làm thật, æstimare, agnoscere pro vero vel tanquam verum. Làm cớ, pro tetimonio ; làm chi ? ad quid ? làm chi, pro ad quid sumpta et in fine membri prohibitivi posita, postulat ante se suppleri particulas, si autem, si ità, et verbum ante se expressum repeti : v. g. xin Chúa chớ phạt nó làm chi, obsecro te Deus, ne castiges illum, si ita, vel si autem castiges illum, hoc ad quid ?

Làm sao et làm vậy, aut làm vầy, sivè conjunctìm, sivè separatìm positæ, prior significat cur, quare ; poste riores verò, sic, ejusmodi, hoc modo, talis, taliter, sic res se habent, sic re se habente. Conjuctìm positæ significant etiam quid quid sit, quo modocumque sit ; v. g. làm sao làm vậy, thì cũng chẳng nên, quidquid sit, vel quomodocumque sit, non erit licitum. Sed quandò sine comite sunt positæ, et inversâ constructione, idest làm vậy, aut làm vầy in initio membri sine làm sao ; làm sao verò in fine sine làm vậy aut làm vầy, tùnc prioribus sensum suum retinentibus, làm sao autem significat quomodò, qualis, quid, interrogativè, relativè aut indefinitè sumptas : v. g. làm vậy thì bệnh đã trọng lắm, sic eo modo, re sic se habente, ergò infirmitas illa jam est gravis nimis ; ăn năn tội là làm sao ? contritio peccatorum est quid ? Đức Chúa trời ra làm sao, Deus videtur vel habitus est qualis.

Làm vầy et làm vầy, in hoc à se differunt quod làm vậy sifnificat, hoc modo simpliciter ; làm vầy, verò significat isto modo quem præsentem vides, aut his rebus quas præsentes et exploratas vides sic se habentibus ; làm kia, alio modo ; làm tê, idem.

Lâu, diù ; lâu lắc, idem ; đã lâu, jam pridem, jam diù ; lâu dài, longo tempore ; bấy lâu, tandiù ; bấy lâu năm nay, tantis annis abhìnc ; bao lâu, quandiù ; bao lâu nay, quandiu abhinc ; lâu năm, multis annis ; đã lâu năm ; jam multis ab annis ; sau lâu năm, multos post annos.

Lên, hæc verbis quibusdam, aut eorum casibus post posita idem valet ac particulæ, sub, ad, sus, super ; cum quibusdam verbis latinè compositæ, v. g. bay lên, subvolare ; đặt lên, để lên, superponere ; tôn lên, superexaltare ; treo lên, suspendere ; ngó lên, vel xem lên, aut coi lên, suspicere ; dở lên, sustollere ; đi lên, subire seu ascendere ; chảy lên, superfluere, seu aquam ascendere. Sæpissimè verbum đi aut chảy subauditur, v. g. nước lên, aquam ascendere ; lên núi, subire montem, seu ad montem ascendere.

Hæc sivè pro particulâ sive loco verbi sumpta sæpissimè habet post se particulam trên vel đến, quæ æquivalent præpositioni, super vel ad, post verbum compositum repetitæ ; v. g. đi lên trên núi, subire super montem ; nước lên đến bãi, aquam ascendere ad littus ; tằm ăn lên, bombix ad eam ætatem attingit, in quâ non ampliùs comedit folia mori dissecta sed integra.

Lì, sine reluctantiâ, sine resistentiâ : v. g. chịu lì đi, pati sine reluctantiâ omninò ; uống lì đi, bibere sine resistentiâ vel cessatione omninò ; đánh gạt lì, ludere aleâ sine præsenti pecuniâ.

Liên, modò pro proximè conjunctus ; v. g. ở liên phủ nhà vua, esse proximè conjunctum palatio regis ; modò pro assiduè, assiduus, a, um : v. g. nói liên đi, assiduè loqui ; nói liên miệng, assiduo ore (ut aiunt) loqui. Si hằng in principio, liên verò in fine alicujus membri sint collocatæ, prior significat, semper aut singuli ; posterior verò significat, sine intermissione ; hằng đánh nhau liên, semper inter se mutuò sine intermissione pugnant ; Vide Hằng. Thầy hằng dạy dỗ liên, magister semper et sine intermissione docet.

Liền, ità conjunctus ut vix hiatus appareat ; significat etiam nullum temporis spatium intercedere, v. g. uống đoạn liền chết, quo hausto, sine temporis intervallo seu sine morâ aut statim extinctus est. Sæpè ante hanc immediatè, aut post mediatè addunt particulam tức thì superfluam, quæ significat statim, illicò, v. g. uống đoạn tức thì liền chết, quo hausto statim sine morâ expiravit ; cujus loco latinè dicitur, statim atque bibit expiravit ; ngựa liền, equus exercitatus ità æqualibus passibus currit ut vel minimus saltus ejus in currendo non admisceatur.

Lộn, turbatè, confusè ; aliquandò æquivalet particulæ cum quibusdam cum verbis latinis compositæ, v. g. đổ lộn làm một, confundere in unum ; aliquandò sumitur pro mutuò, sed semper in malam partem, v. g. dức lộn nhau, verborum contumeliis se invicem lacerare ; mắng lộn nhau, se se mutuò convitiari, verbis lacessere ; chưởi lộn nhau, maledictis se se mutuò impetere ; kiện lộn nhau, inter se mutuò litigare ; đánh lộn nhau, se se mutuò verberare, inter se mutuò pugnare.

Lựa, vel lựa là, interdùm pro quid seu quid opus esse, quid necesse esse ; semper interrogativè aut negativè sumuntur, particulâ phải id est necesse, opus, expressâ vel subintellectâ, v. g. chẳng lựa nói nhiều đều, non quid opus dicere multis ; lựa là phải bảo, quid necesse est monere ; interdùm pro nedùm, interdùm pro quantò, particulâ huống id est magis aut minùs expressâ vel subintellectâ. V. Huống

Luôn, continuò, inseparabiliter ; luôn lỉ, idem ; luôn thể, eâdem operâ.

Luống, inaniter, incassùm : v. g. luống trông, inaniter expectare ; hư luống, incassùm ; luống những, unicè sed incassùm ; luống những, abusivè sumitur pro solummodò : v. g. luống những sầu bi, solummodò mæstus et anxius, meliùs dicitur continuò mæstus et anxius.

Mà, modò pro et seu etiam : v. g. mà tha nợ cho chúng tôi, et dimitte nobis debita nostra ; mà thôi, et non ampliùs ; mà chớ, et non aliter. Hæ duæ à se adhuc differunt quòd mà thôi in fine membri ponatur et postulat vulgò sequens membrum mà chớ in fine phrasis, nihil plerùmque ulteriùs desiderat.

Modò pro ut adjunctiva : v. g. nó làm chi ta mà sợ, ille quid nobis faciet, ut eum timeamus. Hæc sumpta pro isto sensu sæpissimè habet verbum nên id est fieri, accidere ante se subauditum, sed nunquam expressum, præsertim cum aliquâ ex his particulis bỡi, bỡi vì, làm sao, bỡi đâu, aut aliqua ejusmodi præcedat : v. g. làm sao à chẳng âu lo ? quomodò fit, ut non sit sollicitus ? người ấy làm sao mà ghét ? ille homo est qualis, ut odio illum prosequaris ? bỡi đâu mà phải tai ? undè fit ut incidas in calamitatem ? bỡi vì đạo vạy mà mình phải xiêu, propter doctrinam falsam accidit ut ipse dejiciatur à viâ rectâ ; bỡi trong kẻ chết mà sống lại, ex numero mortuorum factum est ut reviviscat. Sed si particula cho ante ponatur loco mà, tùnc illud verbum nên semper exprimi debet ; v. g. bỡi đó cho nên, indè fit ut ; làm sao cho nên Chúa phạt ? quomodò evenit ut Deus puniat ? Modò pro autem, verò, discretiva : v. g. cha thì làm vậy, mà con thì làm vầy, pater quidem sic se habet vel habuit, filius verò sic ; nếu mà, si verò ; phải mà, idem ; modò pro sed, tamen ; v. g. bà ấy có chồng, mà chồng đã để, illa mulier habebat maritum, sed maritus illam jam repudiavit ; chớ mà, attamen ; nhưng mà, idem ; song mà, idem ; vậy mà, rebus licet sic positis tamen. Modò pro porrò, atqui : v. g. mà khi nó mới khỉ binh, porrò quandò ille recenter coegit milites. Juxta locum mà hìc posita potest accipi pro et vel tamen, verò, &c. modò pro ad, nempè ad officium vel usum : v. g. để mà thờ, servare ad colendum.

Mặc, modò sumitur loco pro, ad, vel secundum ; v. g. mặc ý, ad libitum, voluntatem, intentionem, arbitrium, vel secundum voluntatem, &c. vel pro libitu, pro arbitrio, &c. mặc dầu, idem ; mặc lòng, idem ; mặc ai, pro cujusque libitu, voluntate, &c. mặc thích, pro cujusque appetitu seu propensione ; mặc lượng ngài, secundum capacitatem vel pro tui ingenii capacitate vel judicio ; sic eleganter et urbanè ad Superiores vel honoratos dicunt. Mặc sức, secundum vires, facultates, vel pro viribus, aut quantum facultates et vires suppetunt. Modò pro à ; v. g. mặc ở tay ta, pendere à manibus nostris, seu à nobis.

Mấy, quot vel quot quot, aut quo pretio, numero, ordine, tempore, &c. tàm interrogativè, relativè quàm inde finitè dicitur : v. g. mấy người ? quot homines ? mấy người làm vậy, quot quot homines ejusmodi ; bán mấy, quanti vel quo pretio venditur ; bán mấy mấy, quoquo venditur pretio ; subauditur antè illam nomen gía, id est pretium, quod quandòque exprimitur ; v. g. bán gía mấy mấy. Thứ mấy, quo ordine, seu quotus ; mấy thuở, quot occurrunt tempora in quibus. De remoto tempore hæc dicitur, mấy khi, idem, vel quoquo tempore ; mấy lăm, quantùm copiæ collectivè sumptæ et numero non distinctæ ; hết mấy, quot insumuntur, consumuntur, absolvuntur ; hết mấy lăm, quanta absolvuntur, consumuntur, &c. chẳng hết mấy lăm, non multùm seu tantillùm insumitur, &c. mấy, absolutè vel là mấy, in fine alicujus membri negativi posita, significat tàm ; v. g. chẳng giàu là mấy, non tàm dives.

Mần răng et mần rứa, aut mần ri, prima idem est ac làm sao, secunda ac làm vậy, tertia ac làm vầy, (Vide Làm.) Jam dixi quod in pluribus locis non habentur ut urbanæ, sunt alii verò qui dicunt illas urbanas ese et etiam aulicas, hoc verum fortassè erat in transacto sæculo, nùnc usui provinciæ consule.

Mẽ, est interjectio admirantis ex re quæ quasi impossibilis aut difficillima, fit possibilis, facilis, vel è contrà.

Miễn, dummodò ; miễn là, idem ; miễn chấp, ne statuas, ne imputes, seu excusatum habeus.

Mình, aliquandò pro suî, sibi, se, suus, a, um ; aliquandò pro tu ipse, tu ipsa ; quamvis istam habeat significationem, tamen nunquam sumitur pro secundâ personâ, sed pro tertiâ in genere, uti apud latinos, tu vides, tu ignoras ; nisi quandò uxor suum maritum, aut æquales indignanter suos alloquentes, eos convenienti pronomine vocare erubescant.

Mới, modò pro recenter, modò pro tandem, vel tandem incipere, modò pro novus, a, um.

Mong, paulo post, jam jam, jam ferè.

NOMINA NUMERALIA.

Một, hai, ba, bốn, năm, sáu, bảy, tám, chín, mười, mười một, mười hai, mười ba, mười bốn, mười lăm, mười sáu, &c. hai muwoi, hai mươi mốt, hai mươi hai, &c. hai mươi lăm, hai mươi sáu, &c. ba mươi, ba mươi mốt, &c. ba mươi lăm, &c. bốn mươi, bốn mươi mốt, &c. bốn mươi lăm, &c. et sic usque ad centum. Một trăm, trăm mốt, trăm hai, &c. trăm năm, trăm sáu, &c. trăm mười, trăm mười một, trăm mười hai, &c. trăm mười lăm, &c. trăm hai mươi, trăm hai mươi mốt, &c. trăm hai mươi lăm, &c. trăm ba mươi, &c. trăm ba mươi lăm, &c. et sic usque ad mille ; ngàn, ngàn mốt, &c. ngàn năm, &c. ngàn mười lăm, &c. ngàn hai mươi, ngàn hai mươi mốt, &c. ngàn hai mươi lăm, &c. et sic usque ad myriadem seu decem millia ; một muôn, myrias, &c.

Ad numeranda reliqua majora eodem modo prosequendum est ; post quatuor pro quinque semper năm ; post quatuordecim, viginti quatuor, triginta quatuor, &c. pro quinque seu quindecim, viginti quinque, &c. semper lăm, mười lăm, hai mươi lăm, &c. ; post decem pro uno semper một ; post viginti, triginta, quadraginta, &c. post chục, id est decas, hai chục, &c. post centum, mille, myriadem, &c. pro uno semper mốt, pro decem, semper mười, post decem pro aliis decem semper mươi, ut hai mươi, ba mươi, &c.

Extra seriem numerandi, idest non incipiendo à một, hai, ba, bốn, &c. loco decem potest poni chục, et vox chục etiam dicitur de hominibus ; loco quindecim, viginti quinque, triginta quinque, &c. potest poni, một chục rưỡi, hai chục rưỡi, ba chục rưỡi, &c. non verò một chục năm, hai chục năm, &c. ante chục, trăm, ngàn, &c. singulariter sumptas in loquendo vivâ voce præponitur một vel non, ad libitum cujusque ; sed in scriptis ad majorem claritatem semper debet poni. Extra seriem trăm mốt, intelligunt centum et decem ; trăm hai, centum et viginti ; trăm tư, non verò trăm bốn, centum quadraginta ; trăm rưởi, centum quinquaginta ; non dicitur trăm năm ; eodem modò ngàn mốt, intelligunt, mille et centum ; ngàn hai, mille et ducenta ; ngàn tư non verò ngàn bốn, mille et quadringenta ; ngàn rưởi, non verò ngàn năm, mille et quingenta, et sic de reliquis numeris majoribus. Extra seriem si velimus indicare centum et unum aut duo, &c. mille et unum aut duo, &c. necessarium nobis est post một vel hai, &c. immediatè nomen aut pronomen illius rei de quâ agitur apponere : ut một trăm một gịa, centum et unus modius gịa dictus ; một ngàn hai cái, mille et duæ res de quibus anteà fiebat sermo.

Porrò Anamitæ nostri hos tantùm numeros vulgò habent ; nempè một = 1 ; mười = 10 ; trăm = 100, ngàn = 1000 ; muôn = 10,000 ; vàn = 100,000 ; vẹo = 1,000,000 ;quilibet numerus sequens decies præcedentem superat ; pro aliis quandò adest necessitas tunc utuntur numeris sinicis, ut videre est in vocabulario ad calcem Dictionarii-Latini de numeris et mensuris ; cæterùm in linguâ istâ sunt plura nomina quæ habent pronomina, et plurima quæ non habent ; cur habeant vel non habeant non est ratio, sed sic voluit usus, et hæc est ultima ratio.

Quæ autem habent, vel generalia sunt : ut cái, con, &c. vel particularia ; ut cấp, ngôi, nempè cấp siêu, cucuma sinica testacea ; ngôi sao, stella seorsìm sumpta.

Nùnc nomina quæ non habent pronomina, sine ullâ difficultate ponuntur immediatè post istos numeros : v. g. hai ngày, duo dies ; ba người, tres homines ; năm bước, quinque passus ; quæ verò habent primò numeris, deindè pronominibus subsequentibus, ipsa postremo tandem collocantur : v. g. ba cái bát, tres scutellæ ; bốn con cá, quatuor pisces ; năm tấm ván, quinque tabulæ ; khi Chúa ra đời, có một ngôi sao lạ mọc ra, quandò Deus incarnatus est, una stella mirabilis exorta est. Excipiuntur tamen nomina vel partis ; ut, ghe tám ván, cymba octo tabularum, seu ex octo constans ; vel continentis et mensuræ ; ut, bán bảy bát dầu, vendere septem scutellas olei ; vel pœnæ ; ut, đánh ba mươi roi, percutere triginta virgarum ictibus ; vel instrumenti ; ut, chèo ba chèo, remigare tribus remis. Chém năm rìu, abscindere quinque securibus ; et nomina alia quorum rationem studiosis inquirendam relinquimus.

Sed isti numeri chục, chục mốt, &c. chục rưởi, &c. hai chục, ba chục, &c. trăm, trăm mốt, &c. trăm rưởi, &c. hai trăm, ba trăm, &c. ngàn, ngàn mốt, &c. ngàn rưởi, &c. hai ngàn, ba ngàn, &c. muôn, muôn mốt, &c. muôn rưởi, &c. hai muôn, ba muôn, &c. nec pronomina requirunt nec respuunt, v. g. một chục cá, hai trăm con cá. Requirunt tamen pronomina particularia quibusdam rebus affixa, aut generalia quasi affixa nominibus præsertim ambiguis ; v. g. ba chục cấp siêu ; một ngàn ngôi sao ; ba trăm tấm bạc ; dixi, ambiguis ; nam nisi exprimatur ngôi vel tấm, non facilè intelligunt sao pro stellâ, cum illa significet etiam maculas quarumdam bestiarum, nec bạc pro pecuniâ seu pro patacis, cum hæc significet quoque argentum.

Mựa, ne prohibitiva, v. g. mựa nỡ, ne patiaris ; mựa hề, ne unquam ; mựa khá, nefas sit, ne licitum persuadeas.

Mười, Vide Một.

Nả, particula finalis interrogativa, videtur etiam æquivalere particulæ dubitativæ nam compositæ, semper in fine membri ponitur, idque cum adjunctis : v. g. bao nả ? quomodò ? vel quonam modo ? ai nả, quisnam ; nong nả, acriter, studiosè.

Nao, hæc sicut nào æquivalet particulæ latinæ nam, vel ec compositæ, aut pronomini relativo quid, relativè, interrogativè aut indefinitè sumpto, sed suavitatis causâ sic legitur, idque limitata ferè cum his solis dictionibus, nempè : khi, no, thuở, khác, phải : v. g. khi nao, quandonam ? ecquando ? thuở nao, quandonam ? vel tempore quo ? no nao, idem. No nao, significat quoque utinam, sed minùs rectè et per corruptionem ; khác nao, quid differt, phải nao ? quid et cui obligaris ? Nào, hæc anteposita alicui voci componi solitæ æquivalet particulæ ec vel nam compositæ ; vel num compositæ aut separatæ ; v. g. nào ai ? ecquis ? num quis ? nào khi ? num aliquandò ? num quandò ? nào bao giờ, idem ; vel ecquandò ?

Hæc sæpè separata manet à suâ compositâ : v. g. nào thấy ai giữ thứ tự tôn ti, ecquem vel num quem vidimus servare ordinem inter eminentiores et humiliores ? nào thấy Chúa đói rách bao giờ, mà chúng tôi cho ăn mặc ? ecquandò te Deus, vidimus esurientem et lacerum ut tibi daremus victum et vestitum ? nào et bao giờ, alterutra sæpè subauditur ; v. g. nào thấy Chúa đói rách, mà &c. vel thấy Chúa đói rách bao giờ mà, &c.

Si geminatæ inveniantur, tùnc sequens æquivalet qui, quæ, quod ; vel aliquis, a, id ; v. g. nào khi nào thấy Chúa ở tù rạc ? num tempore aliquo vidimus te Deus esse in carcere ? nào đâu, ubìnam, quànam, quònam, undènam ? hæ sæpè etiam à se separatæ manent : v. g. ở Cain, nào Abêlê ở đâu ? ...... qua đâu ? ...... đi đâu ? ó Cain ubìnam est Abel ? quànam transit ? quonàm vadit ? nào thầy có hay đâu ? undènam magister notitiam habet ? sed pro quæstione undè cum motu sic dicendum : bỡi đâu mà đến ? undè ut veniat ? nào et đâu, alterutra et verba eis proportionata sæpissimè subaudiuntur : v. g. nào Abêlê ? Abêlê đâu ? ex ejusmodi exemplis possumus intelligere secundum loci circumstantias pro Abel ubìnam est, quànam transit, quònam vadit ? sed pro undènam sine motu, alterutrâ subauditâ, verbum non subauditur : v. g. thầy có hay đâu ? nào thầy có hay ? nào composita cum chi aut gì pro quid aut aliquid accepta, nunquàm cum eâ conjunctìm manet, quarum prior non verò posterior subintelligi potest : v. g. nào loài vật có biết gì ? ecquid animalia bruta cognoscunt ? nào ta ân cần những việc gì ? nos incumbimus quibusnam rebus ?

Quandò nominibus substantivis immediatè est postposita, idem est ac pronomen relativum, qui, quæ, aliquis, &c. quispiam, &c. quilibet aut qualis sivè interrogativè, sivè relativè, sivè indefinitè acceptum : v. g. người nào, homo qui, homo quis, homo qualis, aliquis homo ; cách nào, aliquis modus, modus qui, qualis modus, quomodò, qualiter ; thể nào, idem ; dường nào, idem ; khi nào, quodlibet tempus, tempore quo ; ngằn nào, aliqua quantitas, quantitas quæ, seu quantus, a, um, quantò.

Nào et nấy, unaquæque post unumquodque nomen posita, prior æquivalet, quilibet et quivis, &c. posterior autem suus, a, um, vel cum suo, suâ, suo ; v. g. người nào việc ấy, phải làm cho cẩn thận, quilibet homo suum opus susceptum debet exactè adimplere ; chum nào nắp ấy, quodvis vas cum suo operculo ; người nào gói ấy, cấp nách theo tôi, quilibet homo suam sarcinam sub axillâ gestans me sequatur ; vel posterior æquivalet pronomini, ille, illa, illud ; v. g. ngủ ngày nào tối ngày ấy, quaalibet die dormit, id usque ad noctem diei illius ; chơi đêm nào sáng đêm ấy, quâvis nocte ludit, id usque ad auroram noctis illius ; vel prior est qualis, posterior est talis ; v. g. cha nào con ấy, qualis pater talis filius.

Attamen nào et gì aut chi pro, qui, quæ, quod, sumptæ, à se sic differunt, quod nào significat, qui, quæ, quod, in particulari distinctum ab aliis sine ullâ mentione de ejus naturâ, proprietate, essentiâ, aut nomine, idque non solum relativè, sed etiam interrogativè aut indefinitè, v. g. cây nào, quæ arbor ; in particulari distincta ab omnibus aliis in communi sumptis, con cá nào, quis piscis, in particulari distinctus ab omnibus aliis piscibus.

Chi aut gì, verò significat, quis, quæ, quod ; propriè dictum, seu cujus est naturæ, essentiæ, proprietatis vel speciei alicujus distinctæ ab aliis speciebus, idque etiam tàm relativè, interrogativè, quàm indefinitè, v. g. sự gì. quod negotium, propriè dictum et distinctum ab omnibus aliis in communi acceptis ; con cá gì, qui piscis, distinctus in specie, ab omnibus aliis speciebus, seu cujus nominis est, &c. cây chi, quæ arbor, cujus est proprietatis aut speciei vel nominis inter omnes arborum species ; cây chuối gì, quæ ficus, seu cujus est speciei aut nominis ex omnibus ficubus in communi sumptis.

Sed cum dictionibus sequentibus hæ indiferenter ponuntur, v. g. chi phải, nào phải, quid necesse ; khác nào, nào khác, khác chi, chi khác, khác gì, gì khác, quid differt.

Nào hề, chi hề, hề chi, hề gì, quid spectat, attinet, pertinet ; chi hề vel nào hề, significat etiam num unquam vel nec unquam.

Nây, iste, ista, istud ; est limitata, solumque conjungitur cum nomine bên ; ut, bên nây, ista pars, ista parte.

Nầy, iste, ista, istud ; vel ecce iste, ista, istud ; v. g. nầy là, ecce iste est, ista est, &c.

Quamvis hæc de præsenti dicatur, tamen quandò volunt renovare rem præteritam et ad præsentiam revocare, hâc utuntur, vice, versâ quandò volunt præsentem removere utuntur particulâ ấy, sic etiam adverbium kìa, pro re remotâ sumptum adhibent pro re proximâ.

Nên, fieri, accidere ; cho nên, fit ut ; aliquandò subauditur particula cho, v. g. vậy nên phải chết, re sic positâ fit ut moriatur ; ex locorum circumstatiis nên sola vel cho nên, sumitur pro, rectè, benè, legitimè. Vide Cho.

Nên significans, fieri, accidere ; semper subauditur inter bỡi et mà, bỡi đâu et mà, nhơn vì et mà, vì et mà, v. g. bỡi đâu mà ra sự làm vậy ? undè fit ut res eò loci deveniat ? Vide Mà.

Nên nỗi, causa cur fit ; vel res eò loci devenit. Ai làm nên nỗi nứơc nầy ? quis effecit ut res eò loci deveniat ? cho nên nỗi, causa cur fit ut.

Aliquandò sumitur pro in, nempè in alium statum, v. g. chim hạc hóa nên rùa, avis hạc (longævæ vitæ typus,) evadit in testudinem, (quæ ipsa etiam est longevæ ætatis omen.) Con khỉ trở nên ông thánh, simius evadit in sanctum virum, (fabulæ ethnicorum.) Trộm cướp trở nên quân tử, fur et latro convertitur in eximium virum ; hæc cum significet fieri, quandò cum quibusdam verbis immediatè est posita, designat aliquid à non esse fieri ad esse. Tạo nên, creare ; lập nên, condere ; dựng nên, idem ; làm nên, efficere ; quasi dicatur, creare, condere, &c. ut fiant. Làm nên, ex locorum circumstantiis significat etiam, ritè, benè, rectè agere ; ista particula sic composita nunquàm sicut aliæ ponitur post casum verbi cum quo componitur, v. g. dựng nên trời đất, creare cælum et terram ; nói nên lời, proferre verba non absurda, sed sensum bonum habentia.

Nếu, supposito, v. g. nếu vậy, supposito si ità ; subauditur như id est si quæ nonnunquàm exprimitur, v. g. nếu như vậy, vel nếu như làm vậy ; nếu chẳng vậy, vel nếu chẳng như làm vậy, supposito si non sic seu alioquin ; nếu mà, si autem, si verò, sin ; như, in hoc î

Ngang, aliquandò pro contra, nempè rationem, morem, institutum, legem, &c. v. g. làm ngang, contra rationem agere ; nói ngang, contra rationem loqui ; ở ngang, contra morem institutumque se gerere.

Aliquandò pro transversus, a, um, ut si linea dọc, id est recta ab oriente ad occidentem, tùnc linea ngang, erit à septentrione ad meridem, vel è contra. Aliquandò æquivalet præpositioni per, trans, vel præter cum verbis vulgò motum significantibus compositæ : v. g. bay ngang, transvolare ; chảy ngang, perfluere ; đâm ngang, transfigere ; đi ngang, præterire, transire. Post ista composita verba, sæpiùs exprimitur particula qua, quæ significans trans vel per æquivalet ei repetitæ : v. g. đi ngang qua cữa sổ ? transire fenestram, seu per fenestram ; đâm ngang qua hống, transfigere trans latera ; qua et ngang, sunt ejusdem sigificationis et naturæ, alterutra loco alterius poni potest, quarum si una est composita alia est separata ; tamen ngang sæpiùs quàm qua componitur.

Nghịch, hæc particula æquivalens præpositioni contra, adversùs, vel separatæ : v. g. nghịch ý, contra voluntatem, arbitrium, intentionem ; nghịch lẽ, contra rationem ; vel compositæ : v. g. nói nghịch ; contradicere ; ở nghịch, adversari ; hæc composita nunquam separata manet à suo composito, sicut pleræque aliæ : v. g. kẻ ngoài nói nghịch đạo thánh đức Chúa trời, ethnici contradicunt sanctæ religioni Dei. Post hanc particulam sivè separatam sivè compositam sæpè invenitur vuối aut cùng, pro contra aut adversùs sumpta, quæ eis repetitis æquivalet : v. g. ở nghịch cùng tôi, adversari adversus me ; nói nghịch vuối tôi, contradicere contra me.

Ngõ, eo fine : v. g. ngõ cho, eo fine ut ; cho sæpè subauditur : ut, ngõ họa, eo fine ut fortè ; ngõ hay, notum sit : ngõ được, ut possim.

Ngoài, extrà : v. g. ngoài thành, extra urbem. Sæpissimè ponitur loco in, nempe in exteriori loco, idque sine, vel cum motu ; v. g. ngồi ngoài vườn, sedere in horto ; đi ngoài đồng, ire in campum. Sæpissimè ponitur post verbum significans motum et compositum cum particulâ ra et æquivalet præpositioni è vel ex, aut extra repetitæ : v. g. đi ra ngoài thành, exire è civitate vel extra urbem ; bỏ ra ngoài, ejicere è. Aliquandò sumitur pro foràs, forìs : v. g. ở ngoài, esse forìs ; chạy ra ngoài, currere foràs.

Ngược, præposterus, inversus, de situ, vel sensu : ut si calx loco verticis, finis pro initio ponatur : v. g. treo ngược, ità suspendere ut pedes sive pars ima sursùm pendeant capite verò seu parte supremâ ad terram versis ; viết ngược, scribendo incipere à ductibus, vel litteris posterioribus, prioribus verò subsequentibus.

Interdùm pro iniquè, contra jus, contra justitiam debitam : v. g. ăn ngang ở ngược, iniquè, contra jus, &c. se gerere ; nói ngược, præposterè loqui.

Nhau, suî, sibi, se, invicem, se mutuò : v. g. cùng nhau, secum mutuò, inter se, ad invicem ; vuối nhau, idem.

Nhơn, modò pro in ; in hâc signifcatione ferè nunquam adhibetur nisi in formulâ collationis baptismi : v. g. nhơn danh cha, in nomine patris. Modò pro ex : v. g. nhơn thể, ex eâdem operâ ; nhơn việc, idem ; modò pro proptẻ : v. g. nhơn sao ? propter quid ? seu cur, quarè ? nhơn vì, propter causam quâ, seu quia ; nhơn bỡi, idem ; nhơn vì cớ nào, propter quam causam causantem ; nhơn vì sừ nầy, propter causam illius rei, seu propterèa, quapropter.

Như, aliquandò pro sicut, æquè, idèm, similis ; v. g. tôi cũng như anh, ego æquè ac tu, sicut et tu, idem ac tu, vel similis tuî. Aliquandò pro si : v. g. giả như, verbi gratiâ si ; giả như significat etiam, in modum, in similitudinem : v. g giả như mũ triều thiên, in modum, vel similitudinem coronæ ; thí như, verbi gratiâ si ; ví như, idem ; như thể, idem, vel perindè ac si ; giả, thể, ví aut thí sæpè subauditur ; v. g. như ai bây giờ, verbi gratiâ si quis nùnc ; dường như, perindè si ; tợ như, idem ; giống như, idem. Ante unamquamque ex quatuor istis expressionibus subauditur particula cũng, id est ac, quæ non rarò exprimitur : v. g. cũng như thể, perinde ac si.

Như et vậy, immediatè et in fine membri positæ, posterior idem est ac, ità, sic ; prior autem similiter : v. g. Đức Chúa tời cũng ở cùng ta như vậy, sic similiter gerit se erga nos Deus ; at in principio membri positæ, như æquivalet si ; vậy verò ita ; v. g. như vậy thì chẳng khỏi chết, si ità est tùnc non evadet mortem.

Mediatè positæ, posterior æquivalet particulæ sic, prior autem particulæ sic, prior autem particulæ ut pro sicut compositis : v. g. Đức Chúa bà như sao mai vậy, Sancta Dei genitrix sicut stella matutina.

Nhưng, at, sed, est particula adversativa ; nhưng mà, attamen, sed tamen, verumtamen.

Những, modò est signum pluralis numeri. Modò sumitur pro omnes et soli ; v. g. những ngày ấy chẳng nên làm việc xác, omnibus et solis illis diebus non licet facere opera corporalia seu servilia. Modò pro solùm ; v. g. những lo đến việc ấy, solùm de re illâ cogitare ; chẳng những, non solùm ; modò pro dùm adhùc, dùm unicè ; v. g. những chạy thuốc thì kẻ bệnh đã chết, dùm adhùc quærit medicinam, tùnc æger jam est mortuus ; si một præcedat hanc particulam, tùnc illa significat solùm, hæc verò est signum pluralis numeri, vel sumitur pro omnes et soli ; v. g. một muốn làm những sự dữ ; solùm vult perpetrare res malas, vel omnes et solas res malas.

Nhựơc, supposito ; v. g. nhược bằng, supposito si ; alterutra sæpè subauditur, v. g. nhựơc ai chẳng, vel bằng ai chẳng trở lại cùng Chúa, người sẽ lảy tên, supposito si quis non convertatur ac Dominum, ille sagittas suas emittet contra illum.

Nọ, ille, a, ud, vel ecce ; pronomen istud est secundum ab alter vel ab alius, cui nullum pronomen latinum videtur correspondere, quasi dicatur adhùc alter, adhùc alius ; sic nọ pro adverbio ecce sumpta differt à nầy, kìa, et ấy. Dicitur de re præsenti quandò præsent est, de remotâ quandò est remota.

Nội, sicut ex particulâ in latinâ venit inter, intrà ; sic ex trong anamiticâ id est in quasi venit nội trong, id est inter, aut intrà ; nempè ambitum rei, spatii, loci, vel numeri alicujus ; v. g. nội trong ba ngày, intra ambitum vel spatium trium dierum, seu intra tres dies ; nội trong mình, intra ambitum corporis, seu in toto corpore ; nội trong chỗ nầy, intra ambitum hujus loci, seu non extra hunc locum ; nội trong thế giái, intra sphæram mundi ; quandòque trong subauditur, ut, nội mình, nội chỗ nầy.

Nữa, ultrà aut ampliùs, nempè rei, vel temporis vel personæ, v. g. đến nữa, ad paulutùm temporis ampliùs ; lát nữa, một lát nữa, chặp nữa, giây nữa, một giây nữa, chút nữa, một chút nữa, ít nữa, một ít nữa, hæ omnes idem ac đến nữa significant, potestque particula đến, ante unamquamque illarum superaddi ; chút nữa, một chút nữa, ít nữa, một ít nữa, siguificant quoque, paulò amplius rei ; ít người nữa, một ít người nữa, paulò ampliùs personæ, seu adhuc aliqui homines ampliùs. Si aliqua ex his particulis conditionalibus bằng, ví bằng, nếu vel nếu mà, &c. in principio membri alicujus, nữa vero in fine collocantur, posterior æquivalet particulæ adhuc, vel etiam ; priores autem æquivalent particulæ si, pro etiam si ; v. g. bằng muốn giết tôi nữa, etiam si velit me occidere ; vel si velit præter alios me adhufc occidere ; ít nữa, etiam significat saltem, ít nữa là, saltem, vel ad minùs ; qúa nữa, vel qúa nữa là, plusquam, plurimumquam ; sau nữa, demùm, postremùm ; hơn nữa, est nota superlativi, necessariòque postulat vel positivum, vel ad minùs comparativum ante se præcedere. Vide Hơn.

Ớ, interjectio vocantis, Ô latinum, quæ cum vulgaris sit et familiaris, nunquàm adhiberi potest ad vocandum superiores eminentioris conditionis, quibus observantiam non mediocrem debemus, quales sunt magistri, magistratus, Reges et Deus.

Ờ, vel Ờ Ờ interjectio est annuentis vel rescientis, à superioribus erga inferiores vel ab æqualibus quandofque ergà æquales potest adhiberi.

Ở, modò pro apud vel in sine motu, vel ex ; v. g. ở nhà tôi, apud me, seu in meâ domo ; ở đâu, ex quo loco, seu undè, vel in quo loco, aut ubì ; ở đó, in illo loco, seu illìc, vel ex illo loco, seu illìnc ; ở đây, ex isto loco, seu hìnc, vel in isto loco, seu hìc. In istis exemplis ex locorum circumstantiis quandòque ở significat, manere, esse, consistere. Modò pro pendere ; v. g. sự ấy mặc ở tay ta, illa res pendet à nostris manibus, seu à nobis ; ở đâu ở đó, ubìcumque, vel ubicumque sit ; aut versetur, vel in quocumque loco. Ôi, modò interjectio dolentis heu ! hei ! cha ôi, idem ; modò lugentis hoi ! hei ! modò blandientis, amabo. In hâc ultimâ significatione propter vehementiam affectûs blandientis deprimitur et prolongatur, et sic ội ! auditur, potiusquàm ôi ! thương ôi ! interjectio dolentis, compatientis, gementis aut lugentis.

Ơi, particula respondentis ad æquales aut inferiores, est etiam particula ad vocandum familiares, v. g. cha ơi, ô pater ; mẹ ơi, ô mater.

Ốt, omninò, vel absolutè : v. g. ốt thật, omninò certum ; ốt át, festinanter, cum impetu, cum violentiâ.

Phải, ante quædam verba activa sive mediatè sivè immediatè posita, facit illud fieri passivum, v. g. phải cầm trong tù, diteneri in carcere ; verbum mắc sæpiùs subauditur, v. g. phải vạ, in pænam incidere ; aliquandò pro facere seu pati : v. g. phải tàu, vel phải ghe, naufragium facere ; aliquandò pro necesse, vel debere : v. g. chẳng phải lo, non necesse, non debere sollicitari, cogitare ; aliquandò pro convenienter, justè, congruenter, decenter, benè, ritè, rectề : v. g. thầy nói đều ấy phải, magister benè, convenienter, &c. loquitur verbum illud ; vừa phải, mediocriter, sufficienter, convenienter, proportionatè, nec plus nec minùs ; aliquandò pro ità, ipsissimus, a, um, esse essentialiter, realiter, intrinsecè, ità, prorsùs, ità ex se : v. g. nói cho phải, ut ità dicam ; ngôi thứ ba có phải là Đức Chúa trời chăng ? tertia persona est ne essentialiter, intrinsecè, &c. Deus ? người ấy chẳng phải anh tôi, homo ille non est ipsissimus, non est realiter, intrinsecè frater meus ; phải chi, quod si ; phải mà, idem, vel si tamen, si autem.

Phô, signum pluralis numeri conveniens vel personis, vel rebus, v. g. phô ông, vos viri ; phô nuôi, phô gã, phô ngươi, vos conditione, vel ætate inferiores ; phô đứng ấy, illi status hominum, vel spirituum eminentiores ; phô sự, phô đều, negotia.

Qua, hæc immediatè posita post verba motum significantia vel æquivalet particulæ per, præter, aut trans compositis : v. g. đi qua, transire, præterire, prætergredi ; sæpissimè subauditur verbum đi, v. g. qua đây, transire hùc ; chảy qua, perfluere ; nhảy qua, transilire ; đâm qua, transfigere ; lội qua, transnatare ; trốn qua, transfugere ; post istam aut sumptam aut loco verbi đi sumptam, sæpè invenitur particula ngang, ejusdem significationis, quæ sic inventa æquivalet præpositionibus illis trans, per, &c. repetitis : v. g. đi qua ngang ruộng, pervadere per agros ; nhảy qua ngang mương, transilire trans canalem ; qua et ngang una pro aliâ poni potest, quarum si una componitur, alia est separata, tamen ngang frequentiùs est composita quàm qua, v. g. nhảy ngang qua, quàm nhảy qua ngang, vel significat obiter, aut pro primâ vice, aut non accuratè, aut cursìm : v. g. nghe qua, obiter et cursìm audire ; đẽo qua, dolare quasi primâ vice, ut rursùs doletur ; xem qua, obiter aspicere.

Qua et lại, conjunctìm positæ significant frequentare aliquem locum, et plerumquè subauditur verbum đi ante unamquamque illarum, quod non nunquam exprimitur, v. g. đi qua đi lại. Tốt qua ưa, bonus vel pulcher plusquàm appetitus desiderat ; chẳng qua là, non aliter quàm, cujus loco latinè dicitur, non nisi.

Qúa, aliquandò pro ultrà, plusquàm, vel superare : v. g. qúa sức, ultra vires, vel supra, vel superare vires, plusquàm vires et facultates suppetunt ; lời qúa vốn, usura superat, vel supra capitale ; qúa chừng, ultra terminum.

Quấy, absurdè, erroneè, cum solæcismo ; quấy qúa, idem.

Quanh, vel quanh co, per ambages, aut flexuosus, a, um, v. g. đàng quanh vel đàng quanh co, iter flexuosum ; đi quanh vel đi quanh co, iter flexuosum agere ; nói quanh vel nói quanh co, per ambages dicere ; quanh aut quanh quất, aut xung quanh, æquivalent præpositioni circum vel separatæ, ut quanh đây, vel xung quanh đây, vel quanh quất đây, circum hunc locum ; vel compositæ, ut đi quanh, đi xung quanh, đi quanh quất, circumire ; vầy xung quanh, circumdare, in bonâ parte hæc accipitur, vây xung quanh, idem, hæc accipitur indifferenter. Rarò dicitur, vây quanh, vây quanh quất, vầy quanh, vầy quanh quất.

Ra, hæc particula verbis aut eorum casibus post posita modò æquivalet præpositioni E, vel Ex compositæ, v. g. kéo ra, extrahere ; bỏ ra, ejicere ; chảy ra, effluere ; bước ra, excedere ; nói ra, eloqui ; nứt ra, erumpi ; thở hơi ra, expirare ; đi ra, egredi, exire ; sæpissimè verbum đi aut chảy subauditur, v. g. ra ngòai, exire foràs ; ra về, egressum redire ; ra nứowc vàng, effluere de sanie ; ép chẳng ra dầu, expressum non effluere oleo ; modò pro separasìm, seorsìm ; et sic æquivalet syllabæ se compositæ, v. g. phân ra, sejungere, separare, segregare ; chia ra, idem ; modò pro ex toto in varias partes, et sic æquivalet syllabæ di vel dis compositæ, v. g. vỡ ra, diffringere ; nát ra, disrumpi ; vãi ra, dispargere ; lo ra, mente distrahi ; lo ra, significat etiam ex eventu non prospero aliud cogitare vel moliri ; modò pro in publicum, in lucem, in medium : v. g. tỏ ra, declarare ; làm ra, edere ; sinh ra, creare, vel parere ; tra ra, examinando causas absconditas et obscuras detegere ; in his exemplis supple in publicum, in lucem, &c. modò æquivalet syllabæ re cum quibusdam verbis latinis compositæ, v. g. buông ra, relinquere ; nới ra, relaxare ; lui ra, recedere ; modò pro in, nempè in contrarium vel in alium statum pejorem : v. g. người nhơn đức trở ra người tội lỗi, homo pius convertitur in peccatorem ; trở ra, significat quoque vertere aliquid extra ; modò pro à non esse ad esse, pro quâ latinè potest dici acquiri, vel provenire : v. g. làm chẳng ra tiền, operando non proveniunt pecuniæ ; đặt nợ ra lời, dando fænori proveniunt usuræ.

Notandum primò quod hæc composita cum verbis sinh, tạo, aut cum quibusdam aliis, vulgò poni debet ante, non verò post illorum verborum casus, v. g. sinh ra trời đất, rarò autem sinh trời đất ra, pro cælum terramque creare ; tạo ra nhơn vật, rarò tạo nhơn vật ra, pro creare homines et alias creaturas ; secundò quandò hæc particula ante quorumdan verborum casus ponitur tùnc vulgò significat consequi effectum actionis, qui per illa præcedentia verba ostenditur, et verba huic anteposita æquivalent verbis latinis positis in gerundio in do : v. g. nghĩ ra nhiều đều, vel nhiều sự, cogitando cogitationis effectum consequi, seu ex cogitatione eliciuntur multa negotia. Thở ra hơi, consequi effectum spirandi, seu spirando halitum posse emittere ; sed quandò post casus ponitur, tùnc vulgò habet vim sicut præpositio ex simpliciter composita, ut patet ex exemplis supra citatis.

Rằng, hæc particula postposita verbis, quæ significant actionem linguæ, æquivalet participio dicens : v. g. nói rằng, loquitur dicens ; phán rằng, edicere dicens ; than rằng, lamentatur dicens ; postposita verò aliis præsertim quæ significant actionem mentis, æquivalet particulæ quòd : v. g. tưởng rằng, putare quòd.

Rất, hæc cum significat valdè, quandò ante adjectivum positivum collocatur, ambo fiunt superlativum : v. g. rất nhơn đức, piissimus, vel valdè pius.

Rồi, aliquandò sumitur pro perfectè, absolutè, aliquandò æquivalet præpositioni per compositæ cum quibusdam verbis et significanti ad finem, ad integritatem : v. g. làm rồi, peragere, perficere, sæpè verbo làm subaudito hæc sola exprimitur : v. g. anh rồi hay chưa ? tu frater perfecisti an nondum ?

Sang, hæc immediatè collocata post verba motum significantia æquivalet particulæ trans compositæ : v. g. đi sang, transire ; nhảy sang, transilire ; verbum đi sæpè subauditur : v. g. sang bên tây, transire ad Europam ; sang et qua idem significantibus una pro aliâ poni potest.

Sao, modò pro cur ? quare ? sicut et làm sao : v. g. sao vel làm sao chẳng hủy nó đi ? cur non occidis illum ? V. Làm. Modò pro qui, quæ, quod, interrogativè posita : v. g. cớ sao ? quâ causâ ?" nhơn sao ? ex quâ seu propter quam (causam.) Modò pro quî seu quomodò : v. g. sao dám, quomodò audeo, es, &c. sao đặng, quî possum, tes, &c. chớ aut dễ, aut há, in principio membri alicujus, sao verò in fine posita, prior æquivalet nùm, posterior æquivalet quid compositæ : v. g. chớ anh chẳng biết sao ? numquid frater ignoras ? sæpissimè alternatìm subaudiuntur ; v. g. chớ anh chẳng biết, vel anh chẳng biết sao ?

Sao et vậy, vel làm sao et làm vậy, sivè conjunctìm sive separatìm collocentur, priores significant, cur, quare, ut supra, posteriores verò significant sic, ità, hoc modo ; conjunctìm positæ significant etiam quidquid sit, vel quomodocumque sit ; chẳng et sao, separatim positæ verbis æstimationis interjectis, ambæ æquivalent nomini nihilum : v. g. chẳng kể sao, chẳng xem sao, nihili pendere.

Sau, hæc particula æquivalet præpositioni post sive separatæ : v. g. sau lưng, post tergum ; sau nhà, post domum ; đứng sau, post stare ; sivè compositæ : v. g. theo sau, post sequi, seu subsequi ; để sau, postponere ; aliquandò significant in nempè in parte posteriori : v. g. sau lái, in puppi ; sau lưng, in dorso ; aliquandò significat insequens, futurus ; v. g. năm sau, annus insequens ; ngày sau, diebus futuris ; aliquandò significat posteà ; v. g. sau sẽ hay, postèa videbimus, videbis, &c. sau nữa, cæterum, reliquum ; sau hết, postremum ; mai sau, brevi tempore, tempore brevi futuro ; trước sau, ante post, vel anteà et posteà.

Sẽ, modò est signum futuri temporis : v. g. chết rồi tôi sẽ chôn đi, quo mortuo, eum sepeliam ; modò pro le- niter, seu non cum impetu : v. g. sẽ vậy, sic leniter ; sẽ sẽ, leniter, leniùs ; đi sẽ sẽ, placidè incedere vel placido et levi gradu.

Sợi, pronomen est quarumdam rerum minutissimarum, et in longum productarum : v. g. sợi chỉ, filum vel filum ad suendum ; sợi tơ, filum bombycinum non contortum ; sợi vải, filum ex xylo eductum ; sợi thép, æs vel ferrum ductile ; sợi mây, vimen minutatim apertum, vel non apertum.

Song, sed adversativa, non verò inchoativa ; song mà, sed tamen ; soli Tunkinenses dicunt song le, pro sed, Cocincinenses verò nec dicunt nec quid sit intelligunt.

Sòng, strenuè, sine intermissione, constanter ; sòng sã ; idem.

Sốt, omninò ; absolutè ; in fine phrasis negativæ tantùm ponitur ; particula ista magis usui est apud Tunkinenses quàm apud Cocincinenses.

Tại, aliquandò pro apud, vel penes : v. g. tại lệnh trên, apud Regem, vel penes regem, aut propter edictum regium ; aliquandò pro in, vel ex lôc aliquo ; v. g. tại đây, in isto loco seu hìnc ; aliquandò pro a : v. g. sự ấy tại ta, illa res à nobis, subauditur verbum ở id est pendere ; quod non nunquam exprimitur : v. g. sự ấy ở tại ta, hæc res pendet à nobis ; aliquandò pro ad personam : v. g. kí tại, (hæc epistola,) missa ad N.** Tựu tại (epistola hæc,) perveniat ad N.** Tựu tại, significat etiam congregari in quopiam loco, vel apud quempiam.

Tái, iterùm, hæc particula verbo immediatè posita æquivalet particulæ re compositæ, sed quoniam sinica est cum verbis sinicis componitur : v. g. tái hoàn, redire, reddere ; tái hồi, reverti ; tái phát, recrudescere.

Tấm, hæc cum significet tenue frustum, factum est ut pro pronomine proprio quibusdam rebus in frustum tenue dissectis, et à toto disjunctis, vel in formam alicujus frusti figuratis accipiatur : v. g. tấm ván, tabula ; tấm phên, maceria arundinea, vel frondosa ; tấm vải, frustum panni ; tấm giẻ, frustum panni vetusti, seu cento ; tấm áo, vestis ; tấm quần, femorale ; hæ duæ posteriores sic dicuntur, tàm consideratæ à toto distinctæ, quam per contemptum ; tấm lòng, frustum (ut aiunt) cordis, per translationem seu metaphoram intelligitur affectus, animus.

Tạn, tenùs ; tạn trời, cælo tenùs ; tạn mặt, facie ad faciem.

Thay, hæc in fine phrasis aut membri affirmativi posita, significat quàm seu quantùm, vel valdè.

Thằng, pronomen est generale puerorum respectu omnium, aut juniorum respectu seniorum, aut servorum respectu liberorum, aut virorum præsertim privatorum respectu magistratuum et principum, conveniens unicuique eorum in particulari ; v. g. thằng vích, ille qui vocatur vích, sed æquales inter se nunquam eo utuntur nisi per contemptum vel per iram.

Thêm, ampliùs, magis, vel augere.

Theo, secundum : v. g. theo ý Chúa, secundum voluntatem Divinam ; hæc post quædam verba aut eorum casus posita, vel æquivalet præpositioni sub compositæ, vel significat post se, secum : v. g. đi theo, subsequi ; mang theo, collo vel humero pendulum secum gestare.

Thì, aliquandò pro tùnc : v. g. khi Chúa tắt hơi, thì trời động địa ; quandò Deus expiravit, tùnc cælum et terra commovebantur ; aliquandò pro ergò, igitur ; v. g. thì thôi, hoc facto ergò satis, igitur cessandum est ; ai muống nghe, thì nghe, qui vult audire igitur audiat ; aliquandò æquivalet quidem, vel verò, vel autem in eaadem phrasi positis : v. g. con học trò thì chuyên kinh sách, kẻ buôn bán thì suy vốn tính lời, người nông phu thì lo cày cấy, scholasticus quidem operam dat libris, mercator verò supputat sortem et lucrum, agricola autem cogitat arare et transplantare ; aliquandò pro consequenter, vel regulariter : v. g. ai giữ bấy nhiêu đều, thì đặng rỗi mà chớ, qui tantas res observat, consequenter, vel regulariter obtinebit salutem utiquè ; aliquandò est nota separationis à priori membro, quandò in initio sequentis membri ponitur, ut sæpè videre est.

Thì thôi et thì chớ, idem significantes à se sic differunt, quod thì chớ est particula vel seriò vel ironicè vel ægrè concedentis, et semper postulat sequens membrum æquivalens particulæ secùs, alioquin, aut aliquid æquè vel multò gravius insuper exprimi ; v. g. làm nên thì chớ, bằng chẳng nên, si benefecerit satis est secùs, &c. alioquin, &c. đã đánh người thì chớ, lại đốt nhà cùng cướp của người ; jam percussit homines, hoc ergò (debet ipsi) satis, insuper et incendit domum et invadit bona illorum ; đã chẳng sợ phép quan thì chớ, lại chẳng sợ phép Đức Chúa trời ; jam non timet potestatem pulicam, ergò (hoc ipsi debet esse) satis, insuper nec timet potestatem divinam ; thì thôi, verò est particula seriò concedentis, et postulat membrum sequens tanquam trausitionem ad aliam rem ; v. g. đã vậy thì thôi, từ nầy về sau, phải, &c. quod ita factum est ergò satis est, deinceps oportet, &c. sau thì, posteà, deindè. Regula generalis est ut casus post verbum, et ante ejus particulam compositam, si qua est ponatur, tamen si quis vult casum ante verbum simplex aut compositum ponere, ipsi necesse est, ut post casum illum præpositum, particulam istam thì immediatè adjungat, v. g. việc ấy thì tôi chẳng biết, pro tôi chẳng biết việc ấy, quasi dicatur, quoad negotium illud ego ignoro.

Thứ, hæc quoniam series sive ordo significat, tunc quandò anteponitur nominibus numeralibus, nhứt, hai, ba, &c. illi fiunt ordinales, v. g. thứ nhứt, primus ; thứ hai, secundus ; thứ ba, tertius, &c.

Thương, thương hại, interjectio compatientis aut dolentis ; thương hỡi, idem ; thương hẽ, idem ; thương ôi, interjectio est lamentantis, compatientis aut dolentis.

Tới, idem est ac đến, et una pro aliâ poni potest, solùm in hoc differunt, quod tới subaudito verbo đi, sumatur pro accede, accedamus ; đến verò non item assumatur. Tấn tới, progressum facere.

Trái, modò pro contrà, vel contrarius, a, um : v. g. trái ý, contra voluntatem, intentionem, vel arbitrium ; trái thế, contra opportunitatem ; trái cảo, contra modum aut formam ; trái cách, idem ; trái mùa, contra tempestatem ; mùa trái, tempestas secunda in anno segetibus minùs favens, vel tempestas contraria ; modò pro sinister, a, um, aut sinistrè : v. g. sự trái, res sinistra seu adversa ; cắt nghĩa trái, sinistrè interpretari ; expressio latino-anamitica ; modò æquivalet præpositioni in cum quibusdam verbis latinis compositæ et significanti inversam partem : v. g. lộn trái, femoralia, tibialia, saccos, &c. invertere.

Trên, modo pro super : v. g. trên vai, super humerum ; modò pro suprà : v. g. trên đầu có Chúa, supra caput est Deus ; modò pro in nempè in superiori loco, v. g. trên trời in cælo ; trên không, in regione aereâ ; post verba quædam composita et motum indicantia hæc posita, æquivalet præpositioni super repetitæ, v. g. đi lên trên núi, subire super montes.

Trong, modò pro intra vel inter : v. g. trong hai ngày, intra duos dies ; trong ba người ấy, inter tres illos homines ; modo pro in, nempè in interiori loco, v. g. trong bụng, in ventre ; trong lòng, in corde ; hæc posita post verba motum indicantia et cum particulâ vào aut vô composita æquivalet præpositioni in aut intra repetitæ, v. g. đi vào trong nhà, introire in vel intra domum ; đi vô trong phòng, ingredi in cubiculum.

Trổng, in genere, indeterminatè, indistinctè.

Trứơc, aliquandò æquivalet præpositioni præ seu antè, vel compositæ : ut, nói trứowc, prædicere ; đi trứơc, præire ; trứơc khi, antequàm ; sau khi, postquam ; vel separatæ : ut, trứơc hết, ante omnia, præ omnibus ; trứơc mặt, ante conspectum. Aliquandò æquivalet præpositioni in nempè in anteriori loco : v. g. trứơc mũi, in prorâ ; aliquandò æquivalet nominibus, præteritum, antiquum, præcedens : v. g. khi trước, tempus præteritum seu antèa ; thuở trứơc, antiquum tempus, seu antiquitùs ; trào vua trứơc, imperium regis præteritum, vel præcedens ; aliquandò æquivalet anteà : ut ai muốn xưng tội thì trứowc phải xét mình, qui vult confiteri peccata, tùnc antea oportet ipsum examinare suam conscientiam.

Tự, suus, a, um, sibi ipsi, se ipsum. Est sinica et cum sinicis solùm ponitur : v. g. tự vận, se ipsum conficere ; tự ái, se ipsum suspendio enecare ; tự ý, sua voluntas, arbitrium, intentio ; aliquandò pro ex : v. g. tự nhiên, necessitate, seu necessariò, sivè positâ aliquâ causâ efficiente sive eâ non positiâ.

Từ, à, ab, abs, vel ex ; nempè tempore, loco, quantitate, termino, quæ omnia hæc quandoquè exprimuntur, quandoquè subintelliguntur : v. g. từ cha lià khỏi quê hương ex quo, vel à tempore quo pater dicessit è patriâ ; từ ấy, ab vel ex illo tempore, quantitate, termino ; từ nầy, ab hìnc, ab hâc quantitate, tempore, &c. từ ngày, à die ; từ thuở, à tempore ; từ nầy về trước, ab hìnc et retrò ante ; từ nầy về sau, ab hìnc et deinceps ; từ xưa nhẫn nay vel đến đến nay, ab olim hùc usquè seu hactenùs ; hæc particula ante quædam nomina substantivè posita, vel æquivalet per, vel æquivalet adverbio terminato in im : ut, từ đoạn, turmatìm, vel per turmas ; từ bậc, gradatìm, seu per gradus ; từ ngằn, per quantitatem ; từ từ, paulatìm. Tuy, quamvis ; tuy là, Idem ; vel quamvis quòd ; tuy rằng, Idem.

Tùy, secundum : v. g. tùy ý, secundum voluntatem ; si hæc anteponatur theo, tùnc significat obsequi, obsecundare, theo verò est præpositio significans secundum : v. g. tùy theo ý kể lớn, obsecundare secundum voluntatem majorum.

Tuyệt, omninò, vel omnes omninò : v. g. chết tuyệt, omnes omininò mori ; tuyệt kì, omninò mirabilis.

Ư, interjectio annuentis ità, relativè ad æquales aut inferiores.

Ua, interjectio admirantis ex re subitaneâ et præter voluntatem eveniente.

Ưa, hæc sola, vel ưa là, ante verbum posita, significat actionem casu vel inconsultò fieri : v. g. ưa là nói mà nhằm, fortuito casu et non deliberatè loquitur, tamen præter voluntatem rem acu tangit ; ưa là làm mà nên việc, modo supra dicto aliquid facere, tamen opus illud benè succedit.

Và, modò pro et, idque semper geminata invenitur : v. g. nhơn danh cha, và con, và xi phi ri tô sang tô, in nomine patris et filii et spiritûs sancti ; mất và lời và vốn, perdere et usuram et sortem, vel et lucrum et capitale ; và ăn và nói, et manducat et loquitur ; modò pro aliquot : v. g. và lời , aliquot verba ; cả và, totus, a, um ; semper pro singulari numero, quandofque pro plurali sed illa pluralitas collectivè sumpta est singularis : v. g. mười người dại cả và mười, decem homines, totidem sunt stulti.

Vã, modò pro porrò, modò pro præterèa ; vã lại, idem ; modò pro cum seu quoniam : v. g. vã tôi là người khó đói, cum ego sum homo pauper et famelicus.

Vay, ne interrogativa : v. g. vậy vay ? ità ne ? hâc sæpè litterati utuntur cum quasdam litteras sinicas interpretantur.

Vậy, vel làm vậy, sivè in initio sivè in fine membri posita significat, sic, ità, his positis, re sic se habente : v. g. đã vậy thì thôi, quod ità factum est vel rebus sic se habentibus, ergò satis est ; ấy vậy, rebus illis sic se habentibus ; vậy vel ấy vậy, vel thể vậy, vel làm vậy, sæpiùs significant rebus sic positis ergò ; particulâ thì significante ergo vel subauditâ quæ sæpiùs exprimitur, v. g. ấy vậy thì, sao vậy, cur sic ? vel quidquid sit ; bỡi vậy, proptereà ; vậy chúc, sicmet ; modò pro confusè, promiscuè, sicut vậy vạ, v. g. đánh vậy, promiscuè percutere ; đánh vậy, significat etiam res varias præsertim liquidas et in unum confusas agitare, movere ; dầu vậy, sufferre.

Vầy, vel làm vầy, isto modo, quem sic se habentem vides. V. Làm.

Vào, hæc verbis aut eorum casibus post posita, idem est ac particula in seu intrò composita : v. g. đút vào, vel nhét vào, intromittere, immittere vi ; đam vào, introducere ; coi vào, introspicere ; chảy vào, influere ; thấm vào, imbibi ; đi vào, introire ; verbum đi vel chảy sæpè subauditur : v. g. nứơc vào ghe, aqua influit, seu admittitur im cymbâ ; vào nhà, introire domum ; vào đạo, ingredi religionem christianam. Post hanc particulam, vel compositam, vel loco verbi sumptam, sæpè reperitur particula trong æquivalens in repetitæ : v. g. vào trong rừng, introire in silvas.

Vặt, hæc post quædam verba posita facit illa vel fieri frequentativa, vel significare actionem fieri de re minimi momenti : v. g. giổ vặt, sputare ; trộm vặt, sæpè et minimas res furari ; thề vặt, sæpiùs et de minimâ re jurare ; thù vặt, frequenter de rebus minimis vindictam sumere ; gian vặt, iniquum esse in re minimâ.

Về, aliquàndo pro de : ut nói về, loqui de ; gẫm về, meditari de ; aliquandò pro ad rem, personam, tempus, aut locum : v. g. thuộc về ai, pertinere ad quem ; tóm về hai nầy, comprehendere seu redigere ad duo hæc ; về đâu, ad vel versùs quem locum, seu quorsùm ; sự ấy ăn về lâu dài, negotium illud consistit ad longum tempus, seu non perficitur nisi cum perseverantiâ ; aliquandò pro retrò : ut, về trước, retrò antè, seu ab hìnc ; về sau, retrò post, seu deinceps ; hæc particula post quædam verba præsertim motum indicantia, aut eorum casus posita, significat ad locum suum undè quis fuerat egressus : v. g. bắt về làm tôi, capere et reducere aliquem ad suam patriam, domum, regnum, &c. in servitutem ; đam về, ducere ad domum, patriam, &c. chạy về, recurrere ad, &c. trở về, reverti ad, &c. đi về, ire ad domum, patriam, &c. seu redire ; sæpè verbum đi subauditur : ut, về nhà, redire domum.

Ven, ad seu propè locum aliquem : ut ven tai, ad aurem ; ven thềm, ad vestibulum, seu ad pavimentum quod circuit domum. Ví, modò pro verbi gratiâ, sicut ví dụ, ví dụ như, verbi gratiâ si ; ví như, idem ; modò pro supposito : ut, ví như, supposito si ; ví bằng, idem ; modò pro in nempè in similitudinem, in modum, &c. ut ví dường, in similitudinem ; ví thể, in modum.

Vì, aliquandò pro causa seu ratione, vel causans, vel causante : ut, vì ai, cujus causâ seu propter quem ? vì cớ nào, quâ causâ causante, seu propter quam causam ? bỡi vì sự ấy, vel nhơn vì sự ấy, propter causam rei illius, seu protereà, quapropter ; aliquandò pro quia : ut vì anh chẳng rõ, quia tu frater non clarè cognoscis ; vì chưng, pro quia apud ethnicos nunquam ferè invenitur, et forsan difficile ab ipsis intelligitur, melius igitur eâ abstinere.

Vô, ejusdem significationis est ac vào, una pro aliâ poni potest ; prætereà cum illa sinica est, quandò ante nomina sinica ponitur, vel significat sine : ut, vô tội, sine peccato ; vô tình, sine affectione ; vel æquivalet præpositioni in compositæ et privationem significanti : v. g. vô nhơn, inhumanus ; vô ân, ingratus ; vô số, innumerabilis ; vô cùng, infinitus.

Vơ, absurdè, indifferenter.

Vốn, ex se, ex naturâ suâ, ex essentiâ suâ, intrinsecè, essentialiter, principaliter : v. g. vốn Đức Chúa trời lòng lành vô cùng, Deus essentialiter, intrinsecè, infinitè misericors ; qui hâc particulâ utuntur pro alio sensu nunquam rectè utuntur.

Vừa, aliquandò pro secundum, juxta ; ut, vừa ý, secundum vel juxta voluntatem, intentionem ; vừa chừng, juxta temporis vel loci aut rei terminum, mensuram, quantitatem ; aliquandò pro mediocriter : v. g. vừa vừa, geminata ; vel vừa vậy, aut vừa vừa vậy, mediocriter sic, ne quid nimis ; aliquandò pro proportionatè, proportionatus : v. g. vừa đôi, vel vừa cặp, par proportionatum ; áo nầy chẳng vừa, hæc vestis non est proportionata ; aliquandò pro sufficiens, suffcienter : v. g. một bữa ăn một bát cơm thì vừa, pro unâ comestione una scutella orizæ jam est sufficiens ; aliquandò pro convenienter : v. g. vừa con mắt, convenienter, seu convenit aut placet oculis ; vừa tính mỗi người, convenienter seu convenit naturæ singulorum ; vừa lỗ miệng, convenienter seu arridet palato ; vừa phải, par est ; làm cho vừa phải, agere ut par est ; vừa khi, dùm, in instanti quo ; vừa thuở, Idem.

Vuối, hæc idem est ac cùng, et una pro aliâ accipi potest præterquam vuối tôi, quæ etiam significat nos, scilicet, ego et qui mecum sunt, exceptâ secundâ personâ audiente. Vuối tôi, sic significans etiam differt à chúng ta, quæ significat nos nempè ego loquens et ii qui mecum sunt meque audiunt ; qui urbaniter et humiliter alloquuntur eminentiores superiores, addentes chúng se sic nominat, v. g. chúng vuối tôi. Quidam legunt vối vel với vel mới loco vuối.

Xong, cum hæc vox significet extricatus, a, um, quandò in vulgaribus sermonibus in fine phrasis absolutè ponitur auditurque interdùm xỏng pronuntiata, significat et sic res de quâ agitur extricata erit et expedita.

Xưa, olim, seu præterito tempore ; xưa kia, idem ; thuở xưa, idem ; khi xưa, idem ; ngày xưa, diebus paulò præteritis ; năm xưa, præteritis annis.

Xuống, hæc post quædam verba aut eorum casus posita, significat de superiori loco graduve ad inferiorem, et sic æquivalet particulæ de compositæ et significanti deorsùm : v. g. chảy xuống, liquorem decurrere ; chạy xuống, pedibus decurrere ; ngã xuống, decidere ; hạ xuống, deponere ; để xuống, idem ; đi xuống, descendere, devenire ; sæpissimè verbum đi vel chảy subintelligitur, v. g. nước xuống đây, aquam hùc descendere ; xuống thế, descendere in mundum ; post hanc vel compositam vel loco verbi supradicti sumpta, sæpè exprimitur particula dưới significans in, nempè in inferiorem locum : v. g. đi xuống dưới hang, descendere in antrum ; xuống dưới lòng vét, descendere in sentinam.

Deniquè à majoribus ad maxima hujus linguæ philologum evehentes, versificationis anamiticæ ipsi elementa proponamus.