người Tầu. Bà con ta muốn cỡi mây lướt gió, không thể nào không mượn con đường khoa-cử, dầu ai có muốn chẳng theo thời đi nữa, cũng không có đường học nào khác hơn mà đi. Than ôi! chổi cùn trong nhà, tự mình xem là của quý, sự ưa thích lâu đời đã thành thói quen thành ra rốt cuộc tôi cũng bị thời-trang trói buộc, đến đỗi tiêu hao ngày tháng về nghiệp khoa cữ gần hết nửa đời người. Đó là một vết nhơ rất lớn trong đời tôi vậy.
⁂
CÙNG ANH EM DỒNG CHÍ TỔ-CHỨC RA DỘI SĨ-TỬ CẦN-VƯƠNG
NĂM tôi 17 tuổi tức là năm Tự-Đức 36, quý-mùi, binh Pháp chiếm lấy Hà-nội và các tỉnh Bắc-kỳ. Đến năm tôi 19 tuổi, nhằm năm ất-dậu, Hàm-Nghi nguyên-niên, binh Pháp chiếm kinh thành Huế, vua Hàm-Nghi phải chạy: cung điện bầy ra cảnh hoang-lương, nhởn nhơ bầy nai, đầy dăng ổ quạ, tấn kịch vong quốc mở ra từ tháng 7 Hàm-Nghi năm đầu trở đi vậy. Ôi! Trời nghiêng đất ngã, lúc nầy kẻ làm trai đội trời đạp đất, ai nỡ dòm non sông bằng con mắt gỗ đá, trơ trơ cho đành!
