IV
THẾ-GIAN VÀ THẾ-GIỚI
Đạo Phật, nói chung về toàn-thể là đạo bao-quát cả không-gian và thời-gian nghĩa là gồm hết vũ-trụ viên-mãn tuyệt-đối, không có gì sót ra ngoài cả. Nhưng xét riêng về từng phương-diện, thì đạo ấy có phần thế-gian và phần xuất-thế-gian.
Phần xuất-thế-gian là nói cõi của chư Phật, chư Bồ-tát cùng những bậc đã tu đắc đạo, chứng được A-la-hán quả[1] ra ngoài cõi đời ở nơi yên-lặng, trong-sạch, chân-thực, bình-đẳng, thường-định, không biến hóa. Phần thế-gian là nói cõi đời có vạn tượng sâm-nhiên[2] sinh sinh hóa hóa, vô-thường vô-định.
Phật, Bồ-tát, Duyên-giác, Thanh-văn, gọi là tứ thánh 四 聖 hay là bốn bậc thánh, tức là những bậc bất sinh bất diệt, thường-trụ tự-tại, phổ-biến[3] khắp cả. Những bậc ấy tuy là xuất-thế-gian, nhưng thường vẫn ra vào ở thế-gian, để tế-độ chúng sinh, mà không mắc vào cuộc luân-hồi biến-hóa nữa. Những hữu-tình ở cõi trời hay cõi người, đều gọi là lục phàm 六 凡 hay là sáu bậc phàm, tức là những loài có sinh có hóa, cứ luân-chuyển bất-thường và phải chịu mọi điều khổ-não. Những hữu-tình ấy phải ở trong không-gian và thời-gian nghĩa là có giới-hạn lớn nhỏ nhiều ít và có thọ-mệnh[4] dài ngắn, thọ yểu, không nhất-định.
THẾ-GIAN
Ở thế-gian, các loài hữu-tình chúng sinh biến-hóa trong lục đạo 六 道 và tam giới 三 界. Do lục đạo mà thành ra có lục phàm. Lục đạo là sáu con đường tương thông với nhau trong cuộc luân-hồi sinh tử. Sáu con đường ấy là:
