BÀI DIỄN-THUYẾT
của cụ
PHAN TÂY-HỒ
nói về
Quân trị chủ-nghĩa (tức là nhân trị) và
Thữa các anh-em chị-em đồng bào,
Từ khi tôi biết cái học mới đến bây giờ, thì trong trí tôi bức-tức, ngậm-nghĩ lấy làm lạ quá. Lạ vì trong xứ Á-đông nầy có 4 nước đồng văn, mà đều sùng cái chánh-thể Quân chủ, đều sùng-thượng nho giáo, (còn nước Lưu-cầu thì nhỏ quá không kể). Vậy làm sao mà từ hồi cái văn-minh bên Âu-châu tràn sang cõi Á-đông đến nay thì chỉ có người Nhật-Bản bỏ ngay cái học cũ mà theo lối mới, thì sự giàu-mạnh trông thấy liền trước mắt, chừng trong bốn năm mươi năm mà đã sánh vai với liệt-cường. (nay đã khôi-phục lại những cái học cũ cũng là tự-nhiên) Còn nước Xiêm ở gần bên ta, thì nó chẳng có đạo nho gì hết, nó chỉ có đạo Phật mà thôi, mà nay nó cũng đứng vào hạng vạn-quốc bình đẳng, Tại làm sao mà được như thế?
— Chẳng có sự gì lạ; hễ người Anh lại. nó cũng cho vào, người Pháp lại nó cũng cho vào, người Mỹ người Đức lại nó cùng đãi tử-tế, để nó theo học cái hay của mấy nước đó.
Chỉ chừa ra có ba nước là nước Tàu, nước Cao-ly và nước ta, dân thì nghèo, nước thì yếu, cái
