nhơn-vật nào đó, khiến cho kẽ đọc ấy dễ cãm xúc vào lòng, dễ quan niệm vào trí.
Ví như đọc Tam-Quốc, thấy Quan-Công gìn lòng nghĩa khí, đốt đuốc xem thơ, tức nhiên tỏ ý kính vì, mà tôn sùng vào óc, thấy Tào-Tháo lộ thói gian hùng, lộng quyền khi chúa, tức nhiên ghét giận, mà bức rứt trong lòng. Đọc Thủy-hủ thấy Tống-giang chiếm cứ Lương-sơn-Bạc, bèn dững dửng chơn mày, đọc Hồng-Lâu thấy Đợi-Ngọc thát tại quán Tiêu-Tương, liền rưng rưng nước mắt. Đọc Les trois mousqu taires thấy Hồng-y Giáo-chũ là Richelieu phò vua vực nước, vửng đặt Triều-cương, làm tướng cho vua Louis cũng như Quản-Trọng, làm tướng cho Tề-Hoàng, chắc ai củng thầm khen trộm mến; thấy quận công Buckingham vào cung, tư tình cùng Hoàng-hậu Anne d'Autriche, thế ai cũng động tình mê hương luyến ngọc, mà rỡn ốc rùng mình. Đọc Les compagnons de Jéhu, thấy Roland một mình vào địa huyệt, thì ngại ngại lòng lo, thấy Bonaparte sấp binh về Paris, lại hừng hừng khí sắc, đọc Le comte de monte-cristo thấy Dantès bị hàm oan 14 năm trong hắc ngục, tự nhiên dàu dàu một mối thương tâm, thấy Mercedès nửa đêm ra mắ Edmond, kể lể sự tình, tức thì ngùi ngùi một lòng bi cảm.
Theo những sự kể trên đây, tiểu-thuyết thật là một thứ sách dể cảm động, dể khích thích lòng người làm cho nhiều kẽ đọc tới mà quên ăn bỏ ngũ, mê mẩn tâm thần, đọc rồi năm mười ngày hãy còn tưởng tượng trong trí.
Tiểu thuyết có nhiều thứ khác nhau, nhưng tiễu-