cùng phải đồng lao cộng tác với nhau. trong chỗ u-minh, tổ tôn ta bảo phải như thế. Phương chi, nói ngay một vấn-đề mưu sinh thì việc di dân có quan-hệ cho cả cuộc sinh hoạt và tương lại của mấy xứ, ta mưu sinh của ta, mà trong chỗ vô-hình, tự nhiên có xung-đột với khách trú vậy. Cái tình Nam Bắc liên lạc. phải từ đó mà ra, chớ không trông gì ở sự lấy văn tự rêu rao cùng là cách giao-tế giả dối mà nên được.
Vẫn đã hay rằng: vấn-đề di-dân này khó quá. Khó là có tiếng xướng mà chưa từng thấy có tiếng họa theo. Đó, trong lúc xứ Nam-kỳ đang cần bao nhiêu nhân-công, mà người mình lại phải đâm đầu sang Nouvelle-Calédonie là một xứ chẳng có lợi hại gì quan-hệ đến việc mình; trong đất Việt-Nam, đâu cũng là lĩnh-thổ của cha ông ta ngày xưa. mà con cháu bây giờ đi lại với nhau có nhiều chỗ ngăn-trở; trong lúc ta đã có Chính-phủ Pháp bảo hộ cho, thế mà quyền-lợi gì của ta, người Tầu cũng lũng đoạn được hết, và mỗi ngày họ một tràn lan cả ta; trong lúc hoàn cầu muốn chém giết nhau chỉ vì một cái quyền lợi kinh tế, như Nhật và Mỹ vì 30 vạn dân bị đuổi ở Californie về, như Ai-cập đang đòi lại đất Soudan ở tay người Anh, như dân Géorgie cách-mạnh Chính-phủ Nga, chỉ vì muốn gỡ cái vạ cộng-sản, nói tóm lại một việc gì xẩy ra ở thế giới bây giờ, mà sau này có đánh nhau, trong cũng chỉ tại tranh nhau một cái mối hàng, một mỏ dầu-hỏa, hay là một vài miếng đất mà thôi; ấy việc đời càng gần càng kíp như vậy, thế mà người mình chỉ những mơ màng về văn-chương, về danh-vị, về cái lối « thù phụng cho khéo », để người ngoại-quốc như người Tầu móc cơm lột áo mình ra lúc nào mà không biết.... Ôi! đói, rét, hèn, yếu, là bốn cái bệnh nặng ở đời, sinh ra tại giời, tại cái hoàn-cảnh, hay là tại cảnh ngộ? Chỉ là tại người.
Thật thế, muốn làm việc gì cũng vậy, người cốt có lòng gây trước, rồi lấy khí đẩy theo, thì đủ chế thẳng được cả mọi sự ngăn trở, giời làm gì, hoàn cảnh làm gì, cảnh ngộ làm gì được. Vấn-đề di dân này muốn giải-quyết được cần phải thế, ấy là lời hô sau hết của người viết cuốn sách này vậy.
