hai cái mục-đích ấy thì trong nước bao giờ cũng có một bậc người thượng-lưu xứng đáng, chia nhau quản trị mọi việc công cộng, dìu-dắt cho nhân-dân được an cư lạc-nghiệp, mà nước ấy trở nên thịnh vượng thái bình, lại hết thảy những kẻ bình dân trong nước ấy cũng đều biết chăm chỉ nghề nghiệp, kính sợ pháp luật, giữ gìn được những điều đạo-đức thông thường; của nước giàu, sức nước mạnh, thế nước vững, vận nước hay là nhờ về đó. Nay tôi xét đến sự học ở trong nước chúng tôi bây giờ, trong ấy chia ra làm bốn bậc học: bậc sơ học, bậc tiểu học tức thuộc về việc giáo-dục quần-chúng để cho phàm dân trong nước ai cũng được có cái trí-thức nhu-yếu, về sau có thể có cái tư-cách làm người, làm dân; bậc cao-đẳng tiểu-học rồi lên trung-học phổ thông, bậc cao đẳng học chuyên môn tức thuộc về việc giáo-dục hoàn-bị để cho những kẻ có tài có chí có nơi học mà thành tài đạt chí, về sau có thể nên một bậc người thượng lưu xứng đáng, kham nổi mọi việc công cộng lớn lao. Cái hình-thức sự học ở xứ này, bề ngoài coi tựa hồ cũng như thế, nhưng xét kỹ đến cái thực tế bề trong thì gần hóa ra bánh vẽ mất cả. Này như bậc sơ học với bậc tiểu-học trước kia phần nhiều đều dạy bằng tiếng Pháp, sách vở dạy phần nhiều lại dịch ở chữ Pháp hoặc lại chính do tay người Pháp làm bằng chữ Pháp cả, thầy giáo đeo cái văn-bằng được quyền dạy trẻ thì là cái văn bằng thi đỗ các kỳ thi bằng chữ Pháp nên trong trường dạy trẻ gần hầu như không có chút gì để ý đến những lẽ xưa thói cũ, công chuyện làm ăn thiết thực của người bản xứ cả; vả lại dạy bằng chữ Pháp thì trẻ học còn phải để chí cố công về sự nhớ lấy chữ Pháp đã, có lĩnh hội đâu được những điều trí-thức trong câu văn chữ Pháp; thử nghĩ một đứa trẻ người Pháp học ở một cái trường mà nhất nhất cái gì cũng dạy bằng tiếng Tàu cả, học Lịch-sử nước Pháp, học địa-dư nước Pháp, học phong tục luật-lệ luân lý đạo đức người Pháp, mà sách lịch-sử, sách địa-dư, sách chép phong-tục luật-lệ nước Pháp, sách dạy luân-lý đạo-đức người Pháp đều làm bằng chữ Tàu hoặc theo ở sách chữ Tàu dịch ra cả, lại thày dạy các món ấy cũng dạy bằng tiếng Tàu cả thì có rất là lố lăng kỳ quặc không? Mà trẻ người Pháp học như thế phỏng còn có ích được tý gì không? phỏng có thể nhờ những trường dạy như thế mà rèn tập nên được cái tư cách làm người, làm dân Pháp hay không? Quyết rằng không; nay một đứa trẻ người Nam mà học ở một cái trường nhất nhất cái gì cũng dạy bằng tiếng Pháp cả, thật cũng không
