Bước tới nội dung

Trang:Nho giáo 4 Trần Trọng Kim.pdf/95

Văn thư lưu trữ mở Wikisource
Trang này đã được hiệu đính, nhưng cần phải được phê chuẩn.

93
NHO-GIÁO


phân tác lưỡng sự 知 者 行 之 始,行 者 知 之 成.聖 學 只 一 箇 功 夫,知 行 不 可 分 作 兩 事: Tri là cái khởi-thủy của hành, hành là sự thành-tựu của tri. Cái học của thánh-nhân chỉ có một cái công-phu, tri hành không thể chia ra làm hai việc được.» (Ngữ-lục, I)

Vương Long-khê là cao-đệ của Dương-minh nói rằng: « Trong thiên-hạ, chỉ có cái tri mà thôi, không hành không đủ gọi là tri. Tri và hành có bản-thể, có công-phu như mắt trông thấy là tri, nhưng đã trông thấy rồi tức là hành; tai nghe thấy là tri, nhưng đã nghe thấy rồi tức là hành, tóm lại chỉ một cái tri là đủ rồi. Mạnh-tử nói: « Đứa trẻ con không đứa nào là không biết yêu cha mẹ, kịp lúc lớn lên không đứa nào là không biết kính anh chị.» Chỉ nói tri mà thôi, tri là làm được rồi; năng ái năng kính, cái bản-thể vốn là hợp nhất. Dương-minh tiên-sinh vì hậu nho chia ra làm hai việc, bất-đắc-dĩ phải bàn đến cái thuyết hợp-nhất. Cái tri không phải là nói kiến giải 見 解, cái hành không phải là nói lý đạo 履 𨂻; chỉ theo một cái niệm mà lấy chứng: tri mà chân thiết đốc thực 真 切 篤 實 tức là hành, hành mà minh giác tinh sát 明 覺 精 察 tức là tri. Tri hành hai chữ đều trở cái công-phu mà nói, nhưng vẫn là hợp-nhất, chứ không phải là cố lập thuyết để cưỡng sự tin của người ta,»