tham lại nhũng, để cho dân được yên-lặng làm ăn, thì dân giàu nước mạnh, mà cái thì-giờ của vua sống được bao nhiêu thì nước còn được thái bình bấy nhiêu.
Còn đến mấy ông vua hôn-ám thì ông sống với đàn-bà con-gái, với bọn hoạn-quan, còn biết gì đến nước, trao chánh-quyền vào trong tay mấy đứa nịnh-thần, người đã hư thì nước cũng đổ thôi. Cho nên ông Khổng-tử có nói rằng « Văn Võ chi chánh bố tại phương-sách, kỳ nhơn tồn tắc kỳ chánh cử, kỳ nhơn vong tắc kỳ chánh tức. » nghĩa là cái chánh-trị vua Văn vua Võ còn chép ở trong sách, có người chánh-trị giỏi thí cái chánh-trị trong sách đó mới thi-hành ra, nếu không có người giỏi thì cái chánh trị ấy mất. Tuân-tử thì nói rằng « hữu trị nhơn, vô trị pháp » nghĩa là có người ra làm hay, chớ không có cái phép-luật nào hay được. Ông Mạnh thì kiêm cả hai ông mà nói rằng « đồ thiện bất túc dĩ vi chánh, đồ pháp bất năng dĩ tự hành » nghĩa là có người giỏi mà không có pháp-luật thì cũng không làm được chánh-trị, có pháp-luật mà không có người giỏi thì pháp-luật cũng không tự làm lấy được.
Mấy nghìn năm nay mấy ông vua giỏi, tướng giỏi hết sức mà tránh cho khỏi cái chữ quân-trị là nhơn-trị, nhưng mà không được, vì là lập phép nầy phép kia cũng tự tay vua, đến khi đạp đổ đi thì cũng tự vua.
Ấy tôi nói những ông vua biết lo mà chữa cho khỏi chữ nhơn-trị, là từ đời Tống đời Đường sắp lên, những ông vua hiền minh thì thế. Còn từ đó sắp xuống thì chuyên-chế quá lắm. Xem như ông Minh Thái-Tổ đặt
