án gì, thì vua bắt làm theo luật « thượng thư bất dĩ thiệt » nghĩa là chiếu theo cái luật các quan dâng thơ cho vua nói về chánh trị mà không thật. Quan bộ cứ đó mà làm tội, đến khi tư về các tỉnh, người thì sáu năm, người thì 8 năm, người thì 12 năm tù, gia-dĩ đương khi đói khát, cha xa con, vợ bỏ chồng, tưởng quyên cái bát cửu phẩm để lấy làm vui, hay đâu không được vui mà lại phải ở tù! Thế nên cả nhà cả họ ai nấy cũng đều lấy làm đau lòng xót ruột. May đâu cái án đó đi đến Quảng-ngãi, gặp một ông án-sát, ông ấy thì giỏi luật-lệ, mà có lòng thương dân lo việc nước, (ông ấy là người Bến-tre về tỉnh Vĩnh-long, tên là Nguyễn Thông, hiệu là Kỳ-xuyên, sau Lục-tỉnh mất thì ông chạy ra Phan-thiết), ông ấy cứ từ câu mà bẻ hết cả cái án, rồi ông gởi trả lại cho bộ, ông nói rằng « cái vạ nầy là chỉ có vua với quan nói dối dân, chớ dân không nói dối ai chút nào cả; còn chiếu theo cái luật « thượng thư bất dĩ thiệt » thì không đúng vào đâu cả. » ông Tự-đức biết mình lỗi, nhưng mà mắc cở; xui cho người khác kiện ông Nguyễn-Thông, rồi cách chức ông đi, muốn trị tội nặng; nhưng dân Quảng-ngãi và dân các tỉnh hết sức bênh vực cho ông ta, cho nên cũng chẳng làm hại ông được, chỉ đuổi ông ta đi mà thôi.
Đây nói lược qua một hai điều cho các ngài nghe, chớ tôi kể hết cái sử Tàu và sử An-nam thì mấy ngày cũng không hết.
⁂
Nói qua Dân-trị chủ-nghĩa
Nay khắp cả thế-giới những nước nào đã theo kịp
